تبیین تاثیر پیکربندی فضایی بر اجتماع پذیری قلمروهای ثانویه در مسجد- مدرسه های اصفهان در دوره صفوی

محورهای موضوعی : معماری

مریم بیگم هاشمیان ¹ , جمال الدین سهیلی ² , کمال رهبری منش ³ , مهدی عبادی ⁴

1 - دانشجوی دکتری، گروه معماری، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.
2 - دانشیار گروه معماری، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.
3 - استادیار گروه معماری، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.
4 - دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/02/20 تاریخ پذیرش : 1403/08/26 تاریخ انتشار : 1403/09/21

کلید واژه: اجتماع پذیری, ساز و کارهای خلوت, پیکربندی فضایی, قلمرو ثانویه, مسجد-مدرسه,

چکیده مقاله :

مساله اجتماع پذیری در فضای مسجد-مدرسه ها به منظور افزایش تعاملات و ارتقا علمی طلبه ها در مباحثات علمی مورد اهمیت است. در این پژوهش، اجتماع پذیری در قلمروهای ثانویه مسجد-مدرسه های امام، ملاعبدالله، حکیم، چهارباغ و سرخی در اصفهان مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش به دنبال پاسخ به این سوال است که اجتماع پذیری فضاها در قلمروهای ثانویه مسجد-مدرسه های اصفهان در دوره صفویه با توجه به پیکره بندی فضایی چگونه است؟ تحقیق، از نوع کاربردی بوده و روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش تفسیری تاریخی بر اساس مطالعه موردی بوده و تحلیل نمونه‌ها استدلال قیاسی (جزء به‌کل) می باشد که به روش کمی مورد ارزیابی قرار می گیرد. ارائه‌ نتایج با استفاده از تجزیه تحلیل داده‌های آماری مستخرج از نرم‌افزار «ای گراف» با استفاده از تکنیک «نحو فضا» انجام‌شده است. با تحلیل کمی نتایج نمودارهای توجیهی و نرم‌افزار ای گراف، یافته ها استخراج شده و به شکل استدلال منطقی تحلیل شده است. جهت بررسی چگونگی اجتماع پذیری قلمروهای ثانویه در مسجد مدرسه ها از بین مولفه های نحو فضا که شامل عمق نسبی، مرتبه فضایی، ارتباط و هم پیوندی می باشد، هم پیوندی بیشتر، اجتماع پذیری بیشتری در فضا ایجاد کرده و فضاهای دارای عمق بیشتر از ویژگی خلوت برخوردار هستند. تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش گویای آن است که در مسجد-مدرسه های مورد مطالعه ، فضای میانسرا (صحن) که به عنوان یک قلمرو ثانویه است، بیشترین میزان اجتماع پذیری را در بین فضاهای دیگر دارد و همچنین نتایج نشان می دهد از میان فضاهای قلمرو ثانویه در مسجد-مدرسه های ذکر شده، میانسرای (صحن) مسجد-مدرسه چهارباغ، دارای بیشترین میزان اجتماع پذیری است. بیشترین مقدار عمق مربوط به فضای حجره ها و پادیاو( وضوخانه) می باشد که دارای خلوت مطلوب است.

چکیده انگلیسی:

Extended abstract Introduction: The issue of sociability in the space of mosque-schools is important in order to increase interactions and scientific advancement of students in scientific debates. In this research, sociability has been investigated in the secondary territories of the mosque-schools of Imam, Mala Abdollah, Hakim, Chaharbagh and Surkhi in Isfahan. This research seeks to answer the question, what is the sociability of the spaces in the secondary territories of Isfahan mosque-schools in the Safavid period with regard to the spatial configuration? Methodology: The research is of an applied type and the research method used in this research is a historical interpretation based on a case study and the analysis of the samples is comparative reasoning (part to whole) which is evaluated quantitatively. Presentation of the results has been done using the analysis of statistical data extracted from "E-Graph" software using the "Space Syntax" technique. By quantitatively analyzing the results of explanatory diagrams and graph software, the findings have been extracted and analyzed in the form of logical reasoning. Results: In order to investigate the sociability of the secondary territories in mosques and schools, among the components of the space syntax, which includes relative depth, spatial order, communication and connectivity, more connectivity, more sociability in the space, and spaces with more depth than characteristic They have privacy. Conclusion: The analysis of the findings of the research shows that in the studied mosque-schools, the middle space (the courtyard of the mosque-school), which is a secondary territory, has the highest level of sociability among other spaces, and the results also show Among the spaces of the secondary realm in the mentioned mosque-schools, the courtyard of the Chaharbagh mosque-school has the highest level of sociability.

منابع و مأخذ:

منابع • آزادی، مصطفی و تقی پور، ملیحه، مقایسه ی ساختار فضایی -عملکردی مسجد امام اصفهان و مسجد وکیل شیراز، فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی ،شماره چهاردهم، سال پنجم، 1396، صص 121-105.
• آقاداودی، محی الدین، واکاوی آرایه های معماری بناهای علمی-مذهبی عصر صفویه؛ نمونه های مورد مطالعه (ملاعبدالله، چهارباغ و علیقلی آقا)،نشریه علمی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، دوره 10، شماره 37،زمستان 1398، صص 86-69.
• آلتمن، آیروین، محیط و رفتار اجتماعی خلوت، فضای شخصی، قلمرو، ازدحام، ترجمه علی نمازیان، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی،تهران، 1395، چاپ سوم.
• آلتمن، آیروین، محیط و رفتار اجتماعی خلوت، فضای شخصی، قلمرو، ازدحام، ترجمه علی نمازیان، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی،تهران، 1382.
• اسمعیلی،بیتا و حسینی،اکرم، تحلیل پیکره بندی مسجد-مدرسه های ایران در دوره صفویه و قاجار، نشریه علمی معماری اقلیم گرم و خشک، سال هشتم، شماره 12، پاییز و زمستان 1399، صص242-222.
• ارژمند،محمود و خانی،سمیه، نقش خلوت در معماری خانه ایرانی، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 7، بهار 1391، صص 38-27.
• بمانیان، محمدرضا، مومنی، کوروش و سلطان زاده، حسین، بررسی تطبیقی نقوش کاشی کاری دو مسجد- مدرسه چهارباغ و سید اصفهان، مطالعات تطبیقی هنر، دوره 1، شماره 2، پاییز و زمستان 1390، صص 16-1.
• پاکزاد،جهانشاه و بزرگ، حمیده، الفبای روانشناسی محیط برای طراحان،، انتشارات آرمانشهر، تهران، ،1393، چاپ دوم.
• پیرنیا، محمدکریم، سبک شناسی معماری ایرانی، گردآوری و تدوین: غلامحسین معماریان، شرکت گنجینه چاپ تهران، تهران، 1386، چاپ پنجم.
• جعفری،الهام، غلامعلی زاده، حمزه و مدیری، محمود، شناسایی عوامل موثر بر اجتماعپذیري در محیط آموزش معماری وتحلیل تعامل بین آنها (با رویکرد تصمیم گیري چندمعیاره فازي)، نشریه علمی معماری و شهرسازی ایران، دوره 10، شماره 18، پاییز و زمستان 1398، صص 18-5.
• حاجی قاسمی، کامبیز. (1375)، گنجنامه دفتر دوم: مساجد اصفهان. تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
• حاجــی قاســمی، کامبیــز،(1379)، گنجنامــه فرهنــگ آثــار معماری اســامی ایــران، دفتــر پنجــم )مدارس(، انتشــارات دانشــگاه شــهید بهشــتی و ســازمان میراث فرهنگی، تهران.
• حسینی علمداری، آرش، موسوی، سید احسان، کرامتی شیخ الاسلامی، حمید و سعادتمند.مریم، گونه شناسی مسجد-مدرسه های ایران، بر اساس شیوه دسترسی، باغ نظر، سال چهاردهم، شماره 53، بهار 1396، صص 62-53.
• خواجه احمد عطاری، علی رضا، آقا داودی، محی الدین و تقوی نژاد، بهاره، تطبیق و تحلیل ساختار معماری و تزئینات دو مسجد-مدرسه چهارباغ و علیقلی آقا، پژوهش های ایران شناسی، سال هضتم، شماره 1، بهار و تابستان 1397، صص 36-17.
• سهیلی،جمال الدین و عارفیان، انسیه، تحلیل روابط اجتماعی-انسانی در فضای مسجد-مدرسه های دوره قاجارقزوین براساس رویکرد نحو فضا، پژوهش های جغرافیای انسانی، دوره 48، شماره 3، 1395، صص491-475.
• شهبازی، یاسر، بلالی اسکویی، آزیتا و شهابی، الهام، سنجش مفهوم قلمرو مطلوب در فضاهای همگانی شهری مطالعه موردی: پل طبیعت تهران ،فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، شماره 24، پاییز 1396، صص 80-67.
• عینی فر، علیرضا و آقا لطیفی،آزاده ، مفهوم قلمرو در مجموعه های مسکونی مطالعة مقایسه ای دو مجموعه های مسکونی در سطح و در ارتفاع در تهران، نشریه هنرهای زیبا،-معاری و شهرسازی، شماره 47، پاییز 1390، صص28-17.
• عینی فر، علیرضا، آقا لطیفی،آزاده و حیاتی، زینب، سیر تحول قلمروهای ثانویه، در درون خانه های دزفول، صفه، دوره 30، شماره 4، شماره پیاپی 91، دی 1399، صص48-27.
• لنگ.جان، آفرینش نظریه معماری:نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، ترجمه علیرضا عینی فر، موسسه انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1381، چاپ اول.
• محمدی، محمد و آیت اللهی، محمدحسین، عوامل موثر در ارتقای اجتماع پذیری بناهای فرهنگی بررسی موردی: فرهنگسرای فرشچیان اصفهان، دوفصلنامه دانشگاه هنر، شماره 15، پاییز و زمستان 1394، صص96-79.
• مهرگان.حسین و محمدی بیدسره، ایمان ، بررسی تطبیقی مسجد شاه اصفهان و مسجد وکیل شیراز، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره بیست و دوم،1394، 86-79.
• هوشیاری.محمد مهدی، پورنادری. حسین و فرشته زاد، سید مرتضی، گونه شناسی مسجد- مدرسه در معماری اسلامی ایران-بررسی چگونگی ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی، مطالعات معماری ایران، دو فصلنامه معماری ایرانی، شماره 3، بهار و تابستان 1392، صص 54-37.
• Anderson,Jeremy, & Margaret Tindall (1972), The Concepot of Home Range: New Data for the Study of Terrritorial Behavior, in Williams J.Mitchell, ed., Environmental Design:Research and Practice, Proceeding of the EDRA3/AR8 confrence, Los Angles, pp. 1.1.1-1.1.7.
• Deniz Ersoz.Nazli & Yildirim. Yalcin,(2023), Sociopetality or sociofugality? The effects of post pandemic on public open space, URBAN DESIGN International28:320–329. https://doi.org/10.1057/s41289-023-00222-3
• Erika, A,) 2015(, Physical integration and ethnic housing segregation, Proceedings of the 10th International Space Syntax Symposium, London.
• Hanson, J, (2003), Decoding of Homes and Houses. 1st Edn, Cambridge University Press, Cambridge.
• Hilier, B. & Hanson, J,(1984) , The Social Logic Of Space, Cambridge University ress, London.
• Hillier, B., Honson, J. & Graham, H,( 1987), Ideas are in things: anApplication of space syntax method to discovering house genotype, Environment and Planning B, Planning and Design.
• Hillier, B,(1996), Space is the Machine: A Configurational Theory of Architecture; Cambridge University Press: Cambridge, MA, USA.
• Lee. Ju Hyun, Lee, J.H.; Ostwald, M.J., Zhou, L,( 2023), Socio-Spatial Experience in Space Syntax Research: A PRISMA-Compliant Review.Buildings, 13, 644. https://doi.org/10.3390/buildings13030644
• Manum, B,(2009), A-graph complementary software for axial-line Analysis In: Proceeding of the 7th International Space Syntax Symposium, Stockholm, Sweden.
• Moleski WH & Lang JT ,(1986), Organizational goals and human needs in office planning, In Jean D.Wineman (Ed), Behavioral Issues in Office Design, NewYork.
• Mostafa. A & F, Hassan,(2013), Mosque layout design: An analytical study of mosque layouts in the early Ottoman period, Frontiers of Architectural Research.
• Naghiloo F& Falahat MS ,(2016), The Effect of environmental factors on sociopetality of urban spaces, European Online Journal of Natural and Social Sciences, Vol. 5, No. 4, pp. 1111-1129.
• Newman, Oscar, (1996), Creating defensible space, Institute for community design analysis.
• Osmand, H,( 1957),Function as the basis of Psychiatric Ward Design. New York: Holt Rinehrrt and Winston.
• Shah A,Wulandari E, Izziah.(2022). Territorial characteristic through residential boundaries on Indo-Tiongkok relocation housing in Neuheun, Aceh Besar. IOP Conference Series Materials Science and Engineering 1087(1):012034.DOI:10.1088/1757- 899X/1087/1/012034
• Ulsu, Aysel & Gokce, Safak,(2010), Social interaction in urban transformation areas and the characteristics of urban outdoor spaces: A case study from Turkey, African Journal of Agricultural Research Vol. 5 ,No.20, pp. 2801 -281 0, 1 8 October, pp 2801-2810. Available online at http://www.academicjournals.org/AJAR ISSN 1 991 -637X©201 0 Academic Journals.
• Vaughan, L, ,(2007),The spatial syntax of urban segregation, Progress in Planning, No 67, pp 205–294.