تحول چشم‌انداز زیست و معیشت روستایی مازندران در دوره پهلوی اول

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

مهرداد دیوسالار ¹ (گروه تاریخ و تمدن اسلامی. دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی. دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین.)
محمدحسین فرجیها ² (گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین)
محمد نورمحمدی نجف‌آبادی ³ (دانش‌آموخته دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران)

تاریخ دریافت : 1398/06/11 تاریخ پذیرش : 1398/09/16 تاریخ انتشار : 1398/12/01

کلید واژه: رضاشاه, مازندران, چشم‌انداز روستایی, چشم‌انداز زیست و معیشت, کشاورزی, راه‌آهن, شیلات,

چکیده مقاله :

دوره پهلوی اول را از منظر مکتب چشم‌انداز، می توان نقطه عطفی در جغرافیای تاریخی مازندران به شمار آورد. در این دوره تغییراتی اساسی در حوزه‌های مختلف چشم انداز جغرافیایی مازندران رخ داد. معیشت و مورفولوژی شهری دچار تحول شد، اصلاحات نوین در زمینه کشاورزی و صنعت رخ داد و زیست و معیشت روستایی نیز تا حد بسیاری متحول گشت. تحول چشم‌انداز زیست و معیشت روستایی متأثر از عوامل گوناگونی بود. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که مدرن‌سازی کشاورزی، ایجاد راه‌آهن، صنعت و خاصّه شیلات و مهاجرت از روستا به روستا که تحت تأثیر عوامل مختلف صورت گرفت از مهم‌ترین مؤلفه‌های تغییر چشم‌انداز زیست و معیشت در دوره پهلوی اول بوده است.

چکیده انگلیسی:

The first Pahlavi era is a turning point in the historical geography of Mazandaran in the view of landscape school. Major changes occurred in different parts of the geographical landscape of Mazandaran during this period. Urban livelihoods and morphology evolved, modern reforms took place in agriculture and industry and also the rural cultural landscape changed a great deal. The evolution of rural cultural landscape was influenced by various factors. Research findings indicate that modernization of agriculture, creation of railways, industry, and especially fisheries and rural migration which were influenced by various factors, were the most important components of evolving rural cultural landscape during the first Pahlavi era.

منابع و مأخذ:

آرامرادنژاد، رحیم بردی، «بررسی کارکردها و توانمندی­های شهرهای ساحلی شمال ایران (با تأکید بر بندر ترکمن)»، مجله فضای جغرافیایی، شماره 15، 1385ش.

ابوت، کبث ادوارد، شهرها و تجارت ایران در دوره قاجار، گزارش کنسول ابوت از اقتصاد و جامعه­ ایران (1847- 1866م)، ترجمه سید عبدالحسین رئیس­السادات، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1396ش.

اسلامی کردی، مرضیه، نوسازی­های رضاشاه در شهر شاهی (قائمشهر) و پیامدهای اجتماعی آن، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات، زبان­ها و تاریخ، دانشگاه الزهرا، 1393ش.

اشرف، احمد و علی بنوعزیزی، طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران، نیلوفر، 1386ش.

انوری، امیرهوشنگ، «دریای خزر، طبرستان، گیل و دیلم در نقشه­های دوره اسلامی»، مجموعه مقالات نخستین همایش بین المللی تاریخ محلی مازندران، به کوشش دکتر علی رمضان پاچی، ساری، هاوژین، 1393ش.

 اهلرس، اکارت، ایران، شهر- روستا- عشایر، ترجمه عباس سعیدی، تهران، انتشارات منشی، 1380ش.

ایران، وزارت کشور، نشریه تاریخ تأسیس شهر‌ها 1390ش، ذیل «استان مازندران»؛ لیست تقسمات کشوری- شهرستان (https://moi.ir/portal).

باری­یر، جولیان، اقتصاد ایران (1279- 1349)، مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسی، موسسه حسابرسی صنایع ملی سازمان برنامه، تهران، 1363ش.

بهفروز، فاطمه (1374)، زمینه­های غالب در جغرافیای انسانی، چاپ اول، ﺗﻬﺮﺍﻥ، انتشارات دانشگاه ﺗﻬﺮﺍﻥ، 1347ش.

بینایی، قوام­الدین، جغرافیای تاریخی بلده نور، پایان نامه کارشناسی ارشد تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، 1370ش.

چاهیان، علی اصغر، «طرح راه‌آهن و مجلس در دوره پهلوی اول»، اسناد بهارستان، برگزیده مقالات دومین نشست تخصصی تاریخ مجلس، 1390ش.

حجازی کناری، سید حسن، پژوهشی در زمینه نام‌های باستانی مازندران، تهران، انتشارات روشنگران، 1372ش.

حسن­نژاد، زمانه، «عوامل موثر بر رشد صنایع نساجی در عصر پهلوی»، مجله پژوهش­نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال سوم، شماره اول، بهار و تابستان 1393.

حسنی، سید رحمان، «پژوهشی در جایگاه شیلات شمال در مناسبات ایران و روسیه با تاکید بر اسناد آرشیوی (1828-1953م)»، فصلنامه پژوهشی تاریخ ایران و اسلام دانشگاه الزهرء، سال بیست‌و‌سوم، دوره جدید، شماره 17، پیاپی 107، 1392.

خسروی، خسرو، جامعه‌شناسی روستایی ایران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1358ش.

همو، دهقانان خرده­پا، تهران، انتشارات قطره، بی­تا.

خلعتبری، الهیار، پناهی، عباس، «جایگاه تاریخی تنکابن در جغرافیای گیلان و مازندران»، پژوهشنامه دانشکده ادبیات، بی­تا.

دمورگان، ژان ژام، سفرنامه دمورگان، ترجمه جهانگیر قائم­مقامی، تهران، انتشارات طهوری، 1338ش.

دیوسالار، مهرداد، جغرافیای تاریخی مازندران از منظر مکتب چشم­انداز با تأکید بر دوره پهلوی اول، رساله دکتری گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی، دانشگاه بین­المللی امام خمینی (ره) قزوین، 1398ش.

دیوسالار، مهرداد و دیگران، «چشم­انداز جغرافیایی و کاربست آن در پژوهش­های تاریخی»، پژوهشنامه تاریخ اسلام، سال هشتم، شماره بیست و نهم، بهار 1397.

رهنمایی، محمدتقی، «دولت و شهرنشینی در ایران (مبانی و اصول کلی نظریه­ دولت و شهرنشینی در ایران)»، فصلنامه جغرافیا و برنامه­ریزی منطقه­ای، پاییز و زمستان 1388.

روابط عمومی شرکت سهامی شیلات ایران، «شیلات ایران در یک نگاه»، مجله آبزیان، شماره 17 و 18، فروردین و اردیبهشت، تهران، شرکت سهامی شیلات ایران، 1371 ش.

رزم­آرا، علی، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادی­ها)، جلد سوم، تهران، انتشارات دایره جغرافیائی ستاد ارتش، 1329ش.

سجادی، محمد تقی، تاریخ و جغرافیای تاریخی رامسر، تهران، انتشارات معین، 1378ش.

سعیدی، عباس، ﻣﺒﺎنی جغرافیای روستایی، تهران، انتشارات سمت، 1389ش.

شایان، عباس، مازندران جغرافیای تاریخی و اقتصادی، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی، 1336ش.

صحابی­فرد سنگسری، فرهاد، جغرافیای تاریخی شهر بندرگز و روستاهای تابعه­ آن، تهران، بی­نا، 1372ش.

غفاری، فرخ، شمال ایران، تهران، سازمان جلب سیاحان، 1347ش.

فرهنگ جغرافیایی آبادی­های کشور جمهوری اسلامی ایران، جلد 28، ساری، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1370ش.

 فلور، ویلم،جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران، انتشارات توس، 1371ش.

گزارش­های ایالات و ولایات از اوضاع اجتماعی و اقتصادی ایران در سال 1310ش، تهیه و تنظیم مرکز اسناد ریاست جمهوری، به کوشش رضا مختاری اصفهانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1383ش.

گلین مقدم، خدیجه، «روند شکل­گیری و گسترش خانه­های دوم در حوزه­های جنگلی- کوهستانی شمال کشور در طی سال­های 1345- 1385»، مطالعات برنامه­ریزی سکونت­گاه­های انسانی، شماره 9، زمستان 1388.

مجد، محمدقلی، رضاشاه و بریتانیا به روایت اسناد وزارت خارجه آمریکا، ترجمه مصطفی امیری، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1389ش.

مرکز آمار ایران، درگاه ملی آمار، سرشماری عمومی نفوس و مسکن: https://www.amar.org.ir/ سرشماری-عمومی-نفوس-و-مسکن/درباره-سرشماری/تاریخچه-سرشماری

مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن: https://amar.sci.org.ir/PlanList.aspx

نادی، زهرا، تحول اقتصاد کشاورزی مازندران در دوره پهلوی اول، پایان­نامه دکتری گروه تاریخ ایران اسلامی، دانشکده ادبیات و علوم انسانیی، دانشگاه بین­المللی امام خمینی (ره) قزوین، 1396ش.

نادی، زهرا و دیگران، «رشد مناسبات اربابی و تأثیر آن بر زندگی کشاورزان در دوره قاجار (با تأکید بر ایالت­های شمالی ایران)»، فصلنامه پژوهش­های تاریخی، سال 53، دوره جدید، سال 9، شماره 4، زمستان 1396.

نجف­پور، مریم، محجوب، الهه، «تأثیرات صنعت نساجی بر تحولات شهرستان شاهی (قائمشهر) در دوره پهلوی اول (1304- 1320ش)»، مجموعه مقالات همایش بین المللی تاریخ محلی مازندران، به کوشش علی رمضانی پاچی، مازندران، ساری، انتشارات هاوژین، 1393ش.

وزارت جهاد کشاورزی، ﺳﺎزﻣﺎن تحقیقات ﺗﺮوﻳﺞ آﻣﻮزش و ﻛﺸﺎورزی، تحقیق و ﺗﺪوﻳﻦ اﻟﮕﻮی ﻧﻈﺎم ﻧﻮآوری در  ﺻﻨﻌﺖ شیلات و آﺑﺰی ﭘﺮوری، مجری طرح امیرمسعود صابری، تهران، ﻣؤﺳﺴﻪ تحقیقات ﻋﻠﻮم شیلاتی ﻛﺸﻮر، 1395ش.

یوسفی، صفر، «سیر تحولات شهر نور در بستر تاریخ»، پژوهش­نامه تاریخ، شماره 7، تابستان 1386ش.

یوسفی­نیا، علی­اصغر، تاریخ تنکابن، محال ثلاث (گیلان، مازندران در حیطه اساطیر و تاریخ، گوشه­های ناشناخته از حوادث مشروطه و نهضت جنگل، تاریخ تفصیلی کلاردشت و کجور)، چاپ دوم، تهران، نشر قطره، 1371ش.

Kluiving and Guttmann-Bond, Landscape Archaeology between Art and Science, Amsterdam University Press, 2012, p.1.

Olwig, Kenneth, Recovering the Substantive Nature of Landscape, Annals of the Association of American Geographers 86, 603- 653, 1996.

Renes, Johannes (Hans), (ed.) Part II: “European agricultural landscape history”, G. Pungetti & A. Kruse (eds). European Culture Expressed in Agricultural Landscapes: Perspectives from the EucaL and Project, Roma: Palombi Editori, 73-113, 2010.

Turner, James. G., The Politics of Landscape, Harvard University Press, 1979.

 

 

اسناد:

ساکما (سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران)، سند شماره 98112-293.

ساکما (سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران)، سند شماره 4111-230.

ساکما، (سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران)، سند شماره 16525- 260.

کمام (کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی)، سند شماره 4-6573-22.

 

روزنامه­ها و احصایئه­ها:

احصائیه محصولات فلاحتی ایران، 1310: 154.

احصائیه محصولات فلاحتی ایران، 1310: 160.

اطاق تجارت ایران و آلمان، سال اول، 1315: 24.

اطاق تجارت، سال هفتم، شماره 142، شهریور 1315: 29.

اطلاعات، سال پانزدهم، شماره 4198، 7خرداد 1319: 1.

اطلاعات، سال هفتم، شماره 1888، 16شهریور 1312: 2.

اطلاعات، سال یازدهم، شماره 2853، 20مرداد 1315: 4.

 اطلاعات، سال یازدهم، شماره 3013، 16دی 1315: 4.

ایران، سال سیزدهم، شماره 3022، 30مرداد 1308: 2.