نظریه بینامتنیت به‌مثابه رهیافت پژوهشی در مطالعات تاریخ اجتماعی مطالعه موردی: نقش و جایگاه علی بن ابی‌طالب(ع) در متون معماری(کتیبه‌ها) و فتوت‌نامه‌های سده‌های هفتم تا دهم ھ.

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

نسیم خلیلی ¹ (دانشجوی دکتری رشته تاریخ ایران میانه، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران)
مهدی فرهانی منفرد ² (دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1394/03/19 تاریخ پذیرش : 1395/03/20 تاریخ انتشار : 1395/06/01

کلید واژه: بینامتنیت, رولان بارت, علی بن ابی‌طالب(ع), کتیبه‌ها, فتوت‌نامه‌ها,

چکیده مقاله :

این مقاله با هدف مطالعه شخصیت اسطوره ای علی بن ابی طالب(ع) در سده های میانه تاریخ ایران و در گستره متداخلی از حوزه های معماری، ادبیات، فرهنگ عامه و تصوف نگاشته شده است. نویسنده با بهره‌جستن از رویکرد نظریه ادبی بینامتنیت و مبتنی بر روش رولان بارت، متفکر فرانسوی، کوشیده است نشان دهد چگونه وجهی اسطوره ای از این شخصیت مهم اسلامی در کنار شخصیت تاریخی ایشان ایجاد و در طول سده ها و از طریق شبکه فرهنگی درهم تنیده‌ای بازتولید شده است.

چکیده انگلیسی:

The aim of this article is to study the legend of Ali b. Abi Talib (puh) during Iranian Medieval history in a wide range of fields from architecture to literature and folklore. The author used the intertextuality approach and on basis of Roland Barthes's method, tries to clarify how the legend personality of Ali has been formed and re-produced through a cultural network during centuries.  References Afshar, Iraj, Yādigār-hā-yi Yazd, Tehran, Andjuman-i āthār wa mafākhir-i farhangī, 1995/1374. Afshari, Mehran, Futūwwat nāma-hā wa rasāil-i khaksāriyya, Tehran, Institute For Humanities & Cultural Studies, 2003/1382. Ahmadi, Babak, Sākhtār-i tawīl wa matn (the structure of text interpretation), Tehran, Nas̲h̲r-i- Markaz, 1991/1370. Ahmadi, Babak, Risāla-i tarīkh, djustārī dar Hirminūtīk-i Tarīkh (An essay on history- the Hermeneutic vision of history), Tehran, Mazkaz, 1999/1378. Alan, Graham, Biynāmatnīyat, (Intertextuality), trans. Payam yazdanju, Tehran, Nas̲h̲r-i  Markaz, 2001/1380. Azam Vaqefi, Seyyed Hussein, Mīrāth-i  farhangī-yi naṭanz, Natanz, Andjuman-i Mīrāth-i farhangī, 1995/1374. Barthes, Roland, “Guftār-i takhī” (The Discourse of History),trans. Fazlollah Pakzad, Arghinun, No.4, pp. 96-83, 1994/1373. Ibid, Usṭūria-yi imrūz (Myth today) trans. Shirin Dokht Daghighian, Tehran, markaz, 2007/ 1386. Ibid, Ladhdhat-i matn (The pleasure of text), trans. Payam Yazdanjoo, Tehran, markaz, 2006/ 1385. Blair, Sheila, Mimārī īlkhānī dar naṭanz(The Ilkhanid Shrine Complex At Natanz, Iran), trans. Wali Allah Kavoosi, Tehran, The Iranian Academy Of Arts, 2008/1387. Braudel, Fernand, Sarmāyia-Dārī wa ḥayāt-i  Mādī 1400 Tā 1800 Mīlādī( Capitalism & Material Life, 1400-1800), trans. Behzad Bashi, Tehran, Niy, 1993/1372. Godard, André, Āthār-i Iran (Annales des services archéologiques d'Iran), trans. Abual-Hasan Sarvghad Moghaddam, Mashhad, Islamic Research Foundation, 1996/1375. Gūlpīnārlī, ʿAbd al-Bāḳī, Futuwwat dar kishwar-hā-yi Islāmī, trans. Tofigh H. Sobhani, Tehran, Ruzana, 2000/1379. Hamzelu, Manouchehr, “Nām-i ʿAlī bar gunbad-i sulṭāniyya”,  Kitāb-i māh hunar, No.32-32, 2001/1380. Honarfar, lotf- Allah, Gandjīna-yi Āthār-i  Tarīkh-yi  Iṣfahān, Isfahan, Thaḳafī, 1965/1344. Ibn Maghāzilī, Manāḳib-i Maghāzilī, Revised by Muḥammad Djawād Ayatullāh Zāda Marʿashī Nadjafī, Qom, The library of Ayatollah Marashi Najafi, 1957/1336. Ibn  Miʿmār, Muḥammad b. Abu al- Makārim, Kitāb al-Futuwwat, Revised by Muṣṭafā Djawād, Baghdād, Maktab-i  al- Muthannā, 1957/1336. Kalbasi, Hossein & Ahmadi, Gholamhossein, “Hirminūtīk fan-i  ʿām-i fahm wa tafsīr az nazargāh-i Schleiermacher”, The University of Tabriz Journal of Literature and Humanities, No. 205, 1999/1378. Kashefi Sabzevari, Molla Hissein, Futuwwat-nāma-yi sulṭānī, Revised by Muhammad Jafar Mahjoub, Tehran, Cultural foundation of Iran, 1971/1350. Kristeva, Julia, Fardīyat-i  Ishtirākī(Head Cases: Julia Kristeva on Philosophy and Art in Depressed Times- Julia Kristeva, interview by Nina Zivancevic), trans. Mehrdad Parsa, Tehran, Rozbihān, 2010/1389. Ibid, “Kalām, mukālima wa rumān” dar Payam Yazdanjoo, ba sū-yi pasāmudirn: pasāsākhtār-garā-yī dar mutāliāt-i adabī, Tehran, markaz, 2002/ 1381. Lechte, John, Pandjāh mutafakkir-i Buzurg-i muāṣir az sākhtār-garā-yī tā pasāmudirnīta(Fifty keyContemporary thinkers: from structuralism to postmodernity), trans. Mohsen Hakimi, Tehran,  Khudjasta, 2004/1383. Lévi-Strauss, Claude, Nizhād wa Tarīkh (Race et histoire), trans. Abolhassan Najafi, Tehran, Pazhūhishkada-yi ʿulūm-i Irtibāṭī wa tawsiʿya-i Iran, (und.). Makaryk, Irena Rima, Dānish- nāma naẓariyya-hā-yi adabī muāṣir, trans. Mehran Mohajer & Muhammad Nabawi, Tehran, Āgah, 2005/1384. Mazzaoui, Michel, Piydāyish-i Dawlat Safawī (The origins of Safawids), trans. Yaghoub Azhand, Tehran, Gustara, 1984/1363. Mcquillan, Martin, Guzīda-yi Maḳālāt-i Rawāyat( The narraitive reader), trans. Fattah Muhammadi, Tehran, Mīnuwī-yi khirad, 2009/1388. Mirzaei, Faramarz, Rawish-i guftumān kāwī-yi shir, Iranian association of the Arabic language and literature, No.4, 2005/ 1384. Modarressi Tabatabaei, Seyyed Hosseien, Turbat-i pākān, Qom, Mihr-i ḳum, 1956/1335. Mostafavi, Seyyed Mohammad Taqi, Āthār-i tarīkh-yi Tehran, Revised by Mir Hashem Mohades, Tehran, Society For The Appreciation Of Cultural Works & Dignitaries, 1996/1375. Namvar motlagh, Bahman, Darāmadī bar Baynāmatnīyat, naẓariyya-hā wa kārburd-ha, Tehran, Sukhan, 2011/1390. Nietzsche, Friedrich Wilhelm & others, Hirminūtīk-i mudirn, Guzīna-yi djustār-hā, trans. Babak Ahmadi, Mehran Mohajer, Mohammad Nabavi, Tehran, Nashr-i  Markaz, 2006/1385. Safavi, Kourosh, “Munāsibāt-i- Baynāmatnīyatī”, dar Hasan Anushe, Dānishnama adab-i farsī, Tehran, Sāzmān-i čāp wa intishārāt, 1997/1376. Sarraf, morteza, Rasāil djavānmardān(traits des compagnons- chevaliers: Rasail-e javanmardan), Tehran, Andjuman iranshināsī Iran wa France wa intishārāt-i  Muʿīn, 1991/1370. Sasani, Farhad,“Pīshīnia wa Pasīnia-yi Naḳd-i- Baynāmatnīyatī” , Baynāb, No. 5-6, 2004/1383. Shayestehfar, Mahnaz,“Djāyigāh-i  ḳurʾān, ḥadīth wa adʿiyya dar katībia-hā-yi  islāmī”, Human sciences Modares, No. 23, pp. 94-57, 2001/1380. Ibid,“Tazʾīnāt katībia-iy gunbad-i sulṭāniyya”, Journal of fine arts, No. 11, 2001/1380. Strinati, Dominic, Muḳaddima-iy bar naẓarīya-hā-yi farhang-i An introduction to theories popular cultur), trans. Soraya Pak- Nazar, Tehran, Gām-i nū, 2009/1388. Tarsusi, Abu Tahir, Abu Muslim nāma, Revised by Hossein Esmaeili, Andjuman iranshināsī-yi France dar Iran wa Nashr-i ḳaṭra, 2001/1380. Todorov, Tzvetan, Būṭīḳā-yi sākhtār-garā (Qu'est - ce que le structuralisme), trans. Muhammad Nabawi, Tehran,Āgah,1998/ 1377. Vaezi, Ahmad, Darāmadī bar hirminūtīk, Tehran, Mawasisa-yi Farhangī-i dānish wa andīsha muʿāṣir, 1380/2001. Vakiliyan, seyyed ahmad & salehi, khosrow, Ḥaḍrat-i Alī dar ḳiṣṣa- hā-yi āmīyāna, Tehran, Ministry Of Culture & Islamic Guidance, 2001/1380. Zaimaran, Muhammad, Gudhar az djahān-i usṭura ba falsafa, Tehran, Iran Hermes publishers, 2000/1379. Zamrashidi, Hossein, “siyrī dar namāsāzī-yi masādjid dar adwār-i islāmī”, Masdjid, No. 38-37, 1998/1377.                        

منابع و مأخذ:

کتابشناسى

آملی، شمس­الدین محمد بن محمود، نفایس­الفنون ­فی ­عرایس­العیون، تصحیح ابراهیم میانجی، تهران، اسلامیه، 1381ش.

ابن معمار، محمد بن ابوالمکارم،  کتاب الفتوة، مقدمة و تحقیق مصطفی جواد، بغداد، مکتب المثنی، 1957م.

اشپولر، برتولد، تاریخ مغول در ایران، ترجمه محمود میرآفتاب، تهران، علمی و فرهنگی، 1372ش.

اعظم واقفی، سید حسین، میراث فرهنگی نطنز، نطنز، انجمن میراث فرهنگی نظنز، 1374ش.

افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1374ش.

افشاری، مهران، فتوت­نامه­ها و رسائل خاکساریه، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1382ش.

اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، نگاه، 1387ش.

بلر، شیلا،  معماری ایلخانی در نطنز، ترجمه ولی­الله کاوسی، تهران، فرهنگستان هنر، 1387ش.

بویل، جی. آ. (گردآورنده)، تاریخ ایران کمبریج، از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانیان، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، ج 5، 1386ش.

بیانی، شیرین، دین و دولت در ایران عهد مغول، تهران، سمت، 1367-1375ش.

تیشنر، فرانتس، «فتوت در کشورهای اسلامی»، مجله دانشکده ادبیات، دوره 4، ش 2، 1335ش.

حاکمی، اسماعیل، آئین فتوت و جوانمردی، تهران، اساطیر، 1382ش.

حسن­زاده میرعلی، عبدالله و قنبری عبدالملکی، رضا، «بازتاب اشعار سنتی و معاصر فارسی در شعر شفیعی کدکنی»، پژوهشنامه ادب غنایی، دوره 9، ش 16، 1390ش. 

حمزه­لو، منوچهر، «نام علی بر گنبد سلطانیه»، کتاب ماه هنر، ش 31 و 32، 1380ش.

رشاد، علی­اکبر، دانشنامه امام علی(ع)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1385ش.

رضایی دشت ارژنه، «نقد و تحلیل قصه­ای از مرزبان­نامه بر اساس رویکرد بینامتنیت»، نقد ادبی،دوره 1، ش 4، 1387ش.

ریاض، محمد،  فتوت­نامه، به اهتمام عبدالکریم جربزه­دار، تهران، اساطیر، 1382ش.

زُمرشیدی، حسین، «سیری در نماسازی مساجد در ادوار اسلامی»، مسجد، ش 37 و 38، 1377ش.

ساسانی، فرهاد، «پیشینه و پسینه نقد بینامتنی»، بیناب، ش 5 و 6، 1383ش.

شایسته­فر، مهناز، «تجلی نام علی در کتیبه­های ابنیه اصفهان»، کتاب ماه هنر، ش 109 و 110، صص 22-31، 1386ش.

همو، «تزئینات کتیبه­ای گنبد سلطانیه»، هنرهای تجسمی، ش 11، 1380ش (ب).

همو، «جایگاه قرآن، حدیث و ادعیه در کتیبه­های اسلامی»، مدرس علوم انسانی، ش 23، 1380ش (الف).

الشیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیرکبیر، 1359ش.

همو، ­­­الصلة بین التصوف و التشیع، بیروت، دارالاندلس، 1982م. 

صراف، مرتضی، رسائل جوانمردان، تهران، انجمن ایران­شناسی ایران و فرانسه و انتشارات معین، 1370ش.

صفوی، کوروش، «مناسبات بینامتنی»، حسن انوشه، دانشنامه ادب فارسی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1376ش.

طرسوسی، ابوطاهر، ابومسلم­نامه، به کوشش حسین اسماعیلی، انجمن ایران شناسی فرانسه در ایران و نشر قطره، 1380ش.

طوسی، احمد بن محمد،  الهدیة السعدیة فی معان الوجدیة یا رساله­ای به فارسی در سماع و فتوت، به اهتمام احمد مجاهد، تهران،  منوچهری، 1360ش.

کاشفی سبزواری، ملا حسین، فتوت‌نامه سلطانی، به اهتمام محمدجعفر محجوب، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1350ش.

گدار، آندره، آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سروقدمقدم، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1375ش.

گولپینارلی، عبدالباقی، فتوت در کشورهای اسلامی، ترجمه توفیق. ﻫ سبحانی، تهران، روزنه، 1379ش.

مدرسی طباطبایی، سید حسین، تربت پاکان، قم، مهر قم، 1335ش.

مزاوی، میشل، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، گستره، 1363ش.

مشهدی نوش­آبادی، محمد، «جایگاه علی(ع) در فتوت­نامه­های قرون پنجم تا هشتم و گرایش شیعی در تحفة­الاخوان»، شیعه­شناسی، ش 37، 1391ش. 

مصطفوی، سیدمحمدتقی، آثار تاریخی طهران، تنظیم: میرهاشم محدث، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1375ش.

منز، بئاتریس فوربز، قدرت، سیاست و مذهب در ایران عهد تیموری، ترجمه جواد عباسی، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1390ش.

میرزایی، فرامرز، روش گفتمان­کاوی شعر، انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، ش 4، 1384ش.

نفیسی، سعید، منتخب قابوس­نامه، تهران، سپهر، 1320ش.

وکیلیان، سید احمد و صالحی، خسرو، حضرت علی در قصه­های عامیانه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380ش.

هنرفر، لطف­الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ثقفی، 1344ش.

Allen, Graham, Intertextuality, Routledge, London, 2000.

Barthes, Roland, Image-Music-Text, Stephen Heath (trans.), Fontana, London, 1977a.

 

 

 

 

 

 

تصویر 1. تکرار نام «علی» بر دیواره­های بنای گنبد سلطانیه (سده هشتم ﻫ)

تصویر 2. هم­نشست نام­های «الله»، «محمد» و «علی» بر سقف­نگاره­های گنبد سلطانیه

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 3. سقف ایوان مسجد جامع یزد (سده نهم ﻫ)

تصویر 4. قوس ایوان مسجد جامع یزد (سده نهم ﻫ)

تصویر 4. تکرار نام «علی» بر دیوارنگاره­های مسجد جامع یزد (سده نهم ﻫ)

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 6. هم‌نشینى نام «محمد» و «على» در کتبیه زیر گنبد بقعه شیخ عبدالصمد نطنزى (سده نهم ﻫ)

تصویر 5. تکرار چهار نام علی(ع) در یکى از نقوش گچکارى دیوار راهروهاى طرفین ایوان مسجد جامع یزد

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 8. تکرار سه‌گانه نام «على» بر دیوارهاى کاشى‌کارى شده مسجد جامع ورزنه (سده نهم ﻫ)

تصویر 7. نمایی از نگاره­های متاخر در مسجد جامع نطنز (سده هشتم ﻫ)

تصویر 8. تکرار سه­گانۀ نام «علی» بر دیوارهای کاشی­کاری شدۀ مسجد جامع ورزنه (سده نهم ق.)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر 9. هم‌نشینی نام «محمد» و «علی» در کاشی­کاری­های مسجد جامع نظنز (سده نهم ﻫ)

 

 

 

 

 

 

---

[1]. تاریخ دریافت: 19/3/1394، تاریخ پذیرش: 20/3/1395

[2]. رایانامه (مسؤول مکاتبات): [e-mail]

[3]. رایانامه: [e-mail]

[4]. برای آگاهی از تحولات زندگانی علی بن ابی طالب(ع) و جنبه­های مختلف شخصیت ایشان نک. دانشنامۀ امام علی(ع)، مجلّدات مختلف، به ویژه جلد هشتم.

[5]. برای نمونه می­توان به آثار اینان که در بخش کتابشناسى آمده اشاره کرد: بویل؛ اقبال آشتیانی؛ اشپولر؛ بیانی و منز.

[6]. Intertextuality

[7]. برای نمونه می­توان به آثار افراد زیر، مذکور در بخش «کتابشناسى»، اشاره کرد که با استفاده از نظریه بینامتنیت سامان یافته­اند: رضایی دشت ارژنه؛ حسن­زاده میرعلی و قنبری عبدالملکی. 

[8]. برای نمونه ژرار ژنت (Gérard Genette) (1930-) و هارولد بلوم (Harold Bloom) (1930-) دیدگاه­های متفاوتی را در حوزۀ بینامتنیت ارائه کرده­اند. برای تفصیل آرای این دو، نک. Allen, esp. chapters 3 & 4 .

[9]. Roland Gérard Barthes

[10]. Julia Kristeva

[11]. Mikhail Mikhailovich Bakhtin

[12]. dialogism

[13]. intertextual relations

[14]. formalists

[15]. Viktor BorisovichShklovsky

[16]. Art as Techniques (1917).

[17]. میرزایی، 63؛ صفوی، 276؛ فرهاد ساسانی در مقاله­ای تحت عنوان «بینامتنیت، پیشینه و پسینه نقد بینامتنی» (175) می­نویسد: می‌توانیم در فرهنگ ایرانی موارد مشابه بسیار زیادی برای تعبیر بینامتنیت پیدا کنیم؛ اگرچه ممکن است با نام‌های و تعبیرهای دیگری به کار رفته باشد. از آن جمله‌ می‌توان به تعابیری چون «حاشیه‌نویسی» یا «تحشیه» اشاره‌ کرد. هم‌چنین در تفسیر قرآن، می‌توان مطالبی هم‌چون‌ احادیث، روایات و سیره پیامبر(ص) و امامان(ع) را بینامتن‌های قرآن و تفسیر آن دانست. تفسیر متون غیردینی‌ ابتدا عمدتا در قالب حاشیه‌نویسی برکتاب‌ها و رسالات و یا شرح‌ و بسط آنها در کتاب یا کتابچه‌ای مستقل عرضه مى‌شد.

[18]. Barthes, 148.

[19]. La mort de l'auteur

[20]. Barthes, 142-146.

[21]. Ibid, 126-127.

[22]. lexia

[23]. Allen, 83.

[24]. Barthes, 136.

[25]. Allen, 76.

[26]. Ibid.

[27]. مزاوی، 132.

[28]. وکیلیان و صالحی، 41.

[29]. حمزه­لو، 122؛ شایسته­فر، 1380ب، 130.

[30]. زمرشیدی، 72.

[31]. گدار،  2/142.

[32]. اعظم واقفی، 94؛ هم‌چنین نک. بلر.

[33]. گدار، 2/348.

[34]. هنرفر، 304-305.

[35]. مدرسی طباطبایی، 2/44.

[36]. مصطفوی، 19 ،21.

[37]. افشار، 1/97.

[38]. حمزه­لو، 122.

[39]. شایسته­فر، 1380الف، 83.

[40]. شایسته­فر، 1386، 27.

[41]. افشار، 2/147.

[42]. شایسته­فر، 1380الف، 72.

[43]. وکیلیان و صالحی، 21.

[44]. شایسته­فر، 1380الف، 82.

[45]. شایسته­فر، 1380الف، 66.

[46]. گولپینارلی، 9. البته گولپینارلی (1900-1982م) ضمن اشارات مکرر به پیوند صریح میان فتوت و تصوف بر این باور است که از طبقات­الصوفیه که کهن­ترین متن درباره ملامتیه است در می­یابیم که اهل فتوت از همان ابتدا خود را از صوفیان جدا می­کرده­اند و با ملامیته جوش می­خورده­اند (10).

[47]. حاکمی، 133.

[48]. همو، 33.

[49]. کاشفی، سیزده و چهارده «مقدمه».

[50]. الشیبی، 1982، 2/197.

[51]. افشاری، سی و هشت «مقدمه».

[52]. گولپینارلی، 60-61.

[53]. همو، 75. 

[54]. گولپینارلی، 4، 9، 38 و 143.

[55]. نک. مشهدی نوش­آبادی.

[56]. نک. تیشنر.

[57]. حاکمی، 19.

[58]. نفیسی، 289.

[59]. طوسی، 12.

[60]. گولپینارلی، 23.

[61]. همو، 25 و 89.

[62]. ریاض، 165.

[63]. آملی، 2/113.

[64]. افشاری، «رسالۀ دوم»، 15.

[65]. کاشفی سبزواری، 6.

[66]. همو، 22.

[67]. ابن معمار، 275، 284 و 286.

[68]. افشاری، 66.

[69]. ریاض، 165.

[70]. افشاری، 29.

[71]. کاشفی سبزواری، 10.

[72]. سهروردی، فتوت­نامه، به نقل از صراف، 100.

[73]. گولپینارلی، 27. 

[74]. سهروردی، فتوت­نامه، به نقل از صراف، 99-100.

[75]. همو، 100-101.

[76]. ابن معمار، 135-136.

[77]. گولپینارلی، 38-39.

[78]. افشاری، 121-122؛ کاشفی سبزواری، 96.