بررسی تأثیر سنت‌های ایرانی در تشکیلات اداری سلاطین دهلی

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

فردین محرابی کالی ¹ , محسن معصومی ²

1 - دانش آموخته دکتری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار دانشگاه تهران، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1394/11/27 تاریخ پذیرش : 1394/12/15 تاریخ انتشار : 1394/12/01

کلید واژه: تشکیلات اداری, سلاطین دهلی, سنت‌های ایرانی در هند دوره اسل,

چکیده مقاله :

در دوره سلاطین دهلی (602-932ﻫ/1206-1526م)، روابط فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی میان ایران و هند، گسترده تر شد. از این رو تأثیر ایرانیان در حوزه‌های گوناگون چون سیاست، فرهنگ، اقتصاد و تشکیلات اداری در قلمرو سلاطین دهلی افزایش یافت. غلامان ترک به عنوان بنیان‌گذاران سلطنت دهلی، که خود در دربار پادشاهان غزنوی و غوری بالیده بودند، پیش از اعلام استقلال در دهلی، با نظام اداری و تشکیلاتی ایرانیان به خوبی آشنا شده بودند. به علاوه بسیاری از دیوانسالاران ایرانی در این دوره از ایران و ماوراءالنهر به دهلی مهاجرت کردند و در کارهای اداری و دیوانی اشتغال یافتند. از این رو تشکیلات اداری در دوره سلاطین دهلی به شدت متأثر از سنت‌های ایرانی و اسلامی بود که با سنت‌های محلی و بومی هند، درآمیخته بود. این مقاله به بررسی تأثیرات دیوانسالاری ایرانی بر تشکیلات اداری سلاطین دهلی پرداخته است.

چکیده انگلیسی:

Cultural, economic and social relationships between Iran and India were more expanded during Delhi Sultanate. So that, Iranian's influence over Delhi Sultanate territory increased to a great extent in various fields such as politics, culture, economy, and administration. Turkish servants, as the founders of Delhi Sultanate, were proud of their presence of Ghaznavid and Ghori reigns and were familiar with the Persian administrative system before Delhi's declaration of independence. Persian bureaucrats emigrated from Iran and Transoxania to Delhi and involved in official and administrative duties. As a result, during Delhi Sultanate, administrative system was significantly affected by Persian and Islamic traditions which then mixed with the native and local customs and traditions of India. This article deals with the influence of Iranian bureaucracy on administrative system of Delhi Sultanate.   Keywords: Administration, Sultans of Delhi, Persian traditions, India.             References ʿAbdallāh, Tarīkh-i Dāwūdī, Revised by Shaykh Abd al- Rashīd, Aligarh Muslim University, 1954/ 1333. Abdul Walikhan, Gold And Silver Coins Of Sultans Of Delhi, The Andhra Pradesh State Museum, Hyderabad, The Government of Andhra Pradesh, 1974. ʿAfīf, Shams Sirādj, Tarīkh-i Fīrūz Shāhī, Revised by Wilāyat Husayn, Tehran, Intishārāt-i Asāṭīr, 2006/ 1385. Anwar al- Rifāī, Muḥammad, Tashkīlāt-i Islāmī, trans. Seyyed Jamal Mousavi, Mashhad, Behnashr, 2014/ 1393. Badāyūnī, Abd al- Ḳādir, Muntakhab al- tawārīkh, Revised by Mawlawī Aḥmad Alī Ṣāhib, Tehran, Society for the Appreciation of Cultural Works and Dignitaries, 2001/ 1380. Baranī, Ḍiyā al- Dīn, Tarīkh-i Fīrūzshāhī, Revised by Mawlawī Sayyid Aḥmad Khān, Kolkata, , Asiatic Society of Bengal, 1862/ 1240. Ibid, Fatāwāī-yi Djahāndārī, Revised by Afsar Salim Khan, Lahore, Iran Pakistan Institute Of Persian Studies, 1972/ 1350. Bayhaḳī, Abū al- Faḍl Muḥammad b. Ḥusayn, Tarīkh-i Bayhaḳī, Tehran, Intishārāt-i Mahtāb, 1995/ 1374. Bosworth, Clifford Edmund, Tarīkh-i Ghaznawiyān (The Ghaznavids), trans. Hassan Anushah, Vol. 1, Tehran, Amīr Kabīr 2536. Burhān, Muḥammad Husayn b. Khalaf Tabrīzī, Burhān-i Ḳāṭi, Tehran, Amīr Kabīr, 1997/ 1376. Chrisensen, Arthur, Iran dar zamān-i Sāsāniyyān (L'Iran sous les sassanides), trans. Rashid Yasami, Tehran, Mūassisa-yi Intishārāt-i Āgāh, 2005/ 1384. Dehkhoda, Ali-Akbar, Lughat- nāma-yi Dihkhudā, Mohammad Moin & Seyyed Jafar Shahidi(as supervisor), Tehran, University of Tehran Press, 1998/ 1377. Dihlawī, Amīr Khusraw, Khazāin al- Futūḥ (Tarīkh-i Alāī), Revised by Muhammad Vahid Mirza, Kolkata, Asiatic Society of Bengal, 1976/ 1354. Ibid,Ḳirān al- Sadayn, (Unw.), (Und.). Ibid, Mafātiḥ al- Futūḥ, Revised by Shaykh Abd al- Rashīd, Aligarh, 1954/ 1333. Djāḥiẓ, Abū Uthmān Amr b. Baḥr, Tādj Ayin kishwar- dārī dar Iran wa Islām, Tehran, Āshiyāna-yi Kitāb, 2007/ 1386. Djūrdjānī, Minhādj al- Sirādj, Ṭabaḳāt-i Nāṣirī, Revised by Abd al- Ḥayy Ḥabībī, Tehran, Asāṭīr, 2007/ 1386. Ershad, Farhang, Muhādjirat-i tarīkhī-yi Iraniyyān ba Hind(India), Tehran, Institute for humanities and cultural studies, 2000/ 1379. Fakhr-i Mudabbir, Muḥammad b. Manṣūr b. Saīd( Mubārakshāh), Ādāb al- ḥarb wa l- shadja, Revised by Aḥmad Suhaylī Khwānsārī, Tehran, Iḳbāl, 1967/ 1346. Ibid, Āyin-i Kishwar- dārī: Shish bāb-i bāz-yāfta az Ādāb al- ḥarb wa l- shadja, Revised by Muhammad Sarvar Molayi, Tehran, Intishārāt-i Bunyād-i Farhang-i Iran, 1975/ 1354. Hakki Uzun carslil, Ismail, “Tashkīlat-i Impirātūrī-yi Saldjūḳiyyān 2”, trans. Muhammad Reza Nasiri, Madjalla-  nāma-yi Andjuman, Fall 2002/ 1381, No.8, pp.65-48. Hakki Uzun carslil, Ismail, “Tashkīlat-i Impirātūrī-yi Saldjūḳiyyān 3”, trans. Muhammad Reza Nassiri, Madjalla-  nāma-yi Andjuman, Winter 2002- 2003/ 1381, No. 8, pp. 63-52. Ḥasan Niẓāmī, Tādj al- Dīn, Tadj al- maāthir, Revised by Seyyed Amir Hassan Abedi, New Delhi, Islamic Culture & Relations Organization- Cultural Center Of The I.R. Iran- New Delhi, 1999/ 1378. Hindūshāh Astarābādī, Muḥammad Ḳāsim(Firishta), Tarīkh-i Firishta, Revised by Muhammad Reza Nasiri, Tehran, Society for the Appreciation of Cultural works and Dignitaries, 2008/ 1387. Ibn Baṭṭūṭa, Safar-nāma-yi Ibn Baṭṭūṭa, trans. Muhammad Ali Movahed, Tehran, Āgāh, 1997/ 1376. Ibn Faḍlallāh Umarī, Shihab al- Dīn Aḥmad b. Yaḥyā, Masālik al- abṣār fī mamālik al- amṣār, al- Madjmal- Thaḳāfī, 2002 AD/ 1423 AH. ʿIṣāmī, Abd al- Malik, Futūḥ al- Salāṭīn, ed. A. S. Usha, Madras, 1948/ 1327. Ḳalḳashandī, Aḥmad b. Abdallāh  Ṣubḥ al- asha fī ṣināat al- inshā,Revised by Muḥammad Husayn Shams al- Dīn, Cairo, Dārā al- kutub al- Ilmiyya, (Und.). Khalatbari, Allahyar, Sharifi, Mahboubeh, Tarīkh-i Khwārazmshahiyyān, Tehran, Samt, 2001/ 1380. Khwāndmīr, Ghiyāth al- Dīn, Ḥabīb al- siyar fī akhbār-i afrād al- bashar, Tehran,Intishārāt-i Kitāb-khāna-yi Khayyām, 1954/ 1333. Khosrobeagi, Hooshang, Sāzmān-i Idārī-yi Khwārazmshahiyyān, Tehran, Academy of Persian Language and Literature, 2009/ 1388. Lane- Poole, Stanley, Cataloge Of Indian Coins In the British Museum The Sultans Of Delhi, London, Order of the Trustees, 1884. Maḥmūd, Arafa Maḥmūd, “al- Naẓm al- Siyāsiyya wa al- Idjtimāiyya bil- Hind (India) fī ahd-i banī tughlugh, Annals of the Arts & Social Sciences (Kuwait University), Vol. 18, No. 1418, 1998 AD/ 1418 AH. Mahrū, Inshā-i Mahrū, Shaykh Abd al- Rashīd (ed.), Revised by Bashīr Husayn, Intishārāt-i Idāra-yi Taḥḳīḳāt-i Pakistan, 1965/ 1344. Marwarrūdhī, Tarīkh Fakhr al- Dīn Mubārakshah Marwarrūdhī andar aḥwal-i Hind( India), Revised by Edward Denison, London, 1927/ 1305. Masoumi, Mohsen, Farhang wa Tamaddun-i Iranī- Islāmī Dakan dar Dawra-yi Bahmaniyyān, Tehran, Elmifarhangi, 2010/ 1389. Mir Ahmadi, Maryam, Niẓām-i ḥukūmat-i Iran dar dawrān-i Islāmī؛ Pazhūhishī dar tashkīlāt-i idārī-yi Kishwarī wa lashkarī-yi Iran az ṣadr-i Islām tā aṣr-i Mughūl, Tehran, Mūassisa-yi Muṭaliāt-i Farhangī, 1989/ 1368. Mujeeb.m. The Indian Muslims, London, 1969. Mushtāḳī, Shaykh Rizḳallāh, Waḳiāt-i Mushtāḳī, Revised by Ḥusayn Ṣiddīḳī & Waḳār al- Ḥasan Ṣiddīḳī, New Delhi, Uttar Pradesh, Raza Library, 2002 AD/ 1422 AH. Niẓām al- Dīn Aḥmad Harawī, Ṭabaḳāt-i Akbarī, Revised by B. D. E, Kolkata, Asiatic Society of Bengal, 1927/ 1305. Niẓām al- Mulk, Ḥasan b. Alī, Siyar al- Mulūk ( Siyāsat- nāma), Revised by Hubert Darke, Tehran, Elmifarhangi, 2010/ 1389. Pezeshk, Manouchehr,“Parda dārī”,Dāirat al- Maārif-i Buzurg-i Islāmī, Vol.13, Kazem Mousavi Bojnourdi(as supervisor), Tehran, Center For The Great Islamic Encyclopedia, 2004/ 1383, pp.598- 594. Qureshi, I.H., The Administration of The Sultanate of Delhi, Karachi, 1958. Sirhindī, Yaḥyā b. Aḥmad b. Abdallāh, Tarīkh-i Mubārakshāhī, Revised by Muhammad Hedayat Hossein, Tehran, Intishārāt-i Asāṭīr, 2003/ 1382. Thomas, Edward, On The Coins Of The Patan Sultans Of Hindustan, London, J. Wertheimer And Co. Finsbury Circus, 1847. Yādigār, Aḥmad, Tarīkh-i Shāhī (Tarīkh-i Salāṭīn- Afghāna), Revised by Muhammad Hedayat Hossien, Kolkata, 1939 AD/ 1358 AH. Yasin, M.A, A Social History of Islamic India, 2nd, ed, New Delhi, 1974. Zaydan, Jurji, Tarīkh Tamaddun-i Islām, trans. Ali Javaherkalam, Tehran, Amīr Kabīr, 1993/ 1372.                        

منابع و مأخذ:

کتابشناسی

ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، آگاه، 1376ش.

ابن فضل­اللّه عمرى، شهاب‌الدین احمدبن یحیى­‏، مسالک الابصار فى ممالک الامصار، ابوظبی، المجمع الثقافى، 1423ﻫ.

ارشاد، فرهنگ، مهاجرت تاریخی ایرانیان به هند، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379ش.

انور الرفاعی، محمد، تشکیلات اسلامی، ترجمه سیدجمال موسوی، مشهد، به نشر، 1393ش.

باسورث، کلیفورد ادموند، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، ج 1، تهران، امیرکبیر، 2536.

بَداؤنی، عبدالقادر، منتخب التواریخ، به تصحیح مولوی احمدعلی صاحب، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1380ش.

بَرَنی، ضیاءالدین، تاریخ فیروزشاهی، اسیاتک سوسیئتی بنگاله، تصحیح مولوی سید احمد خان صاحب، کلکته، 1862م.

همو، فتاوای جهانداری، تصحیح افسر سلیم خان، اداره تحقیقات پاکستان، لاهور، 1972م.

برهان، محمدحسین بن خلف تبریزی، برهان قاطع، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، 1376ش.

بیهقى‏، ابوالفضل محمد بن حسین، تاریخ بیهقى‏، مصحح خلیل خطیب رهبر، تهران، انتشارات مهتاب‏، 1374ش.

پزشک، منوچهر، «پرده­دار»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 13، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی،1383ش، صص594-598.

جاحظ، ابوعثمان عمروبن بحر، تاج آیین کشورداری در ایران و اسلام، تهران، آشیانه کتاب، 1386ش.

جوزجانی، منهاج سراج، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، اساطیر، 1389ش.

حسن نظامی، تاج الدین، تاج المآثر، تصحیح سیدامیرحسن­عابدی، دهلی نو، مرکز تحقیقات فارسی- رایزنی فرهنگ جمهوری اسلامی ایران، 1378ش/2008م.

حقی اوزون چارشیلی، اسماعیل،«تشکیلات امپراتوری سلجوقیان2»، ترجمه محمدرضا نصیری، مجله نامه انجمن، پاییز 1381ش، ش 7، صص48-65.

خسروبیگی، هوشنگ، سازمان اداری خوارزمشاهیان، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1388ش.

خلعتبری، الهیار، محبوبه و شرفی، تاریخ خوارزمشاهیان، تهران، سمت، 1380ش.

خواندمیر، غیاث الدین، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تهران، انتشارات کتابخانه خیام، 1333ش.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377ش.

دهلوی، امیرخسرو، خزائن الفتوح(تاریخ علائی)، تصحیح محمد وحید میرزا، ایشیاتیک سوسائتی آف بنگال، 1976م.

همو، قران السعدین، بی جا، بی تا.

همو، مفتاح الفتوح، تصحیح شیخ عبدالرشید، علیگر، 1954م.

زیدان، جرجی،  تاریخ تمدن اسلام، ترجمه و نگارش علی جواهرکلام، تهران، امیرکبیر، 1372ش.

سیهْرِنْدی، یحیی بن احمد بن عبداللّه، تاریخ مبارکشاهی، تصحیح محمد هدایت حسین، تهران، انتشارات اساطیر، 1382ش.

عبداللّه، تاریخ داودی، تصحیح شیخ عبدالرشید، شعبه تاریخ مسلم یونیورسیتی علیگر، 1954م.

عصامی، عبدالملک، فتوح السلاطین، چاپ یوشع، مدرس، 1948م.

عَفیف، شمس سراج، تاریخ فیروزشاهی، تصحیح ولایت حسین، تهران، انتشارات اساطیر، 1385ش.

فخرمدبر، محمد بن­ منصور بن­ سعید (مبارکشاه)، آداب الحرب و الشجاعه، تصحیح احمد سهیلی­خوانساری، اقبال، تهران، 1346ش.

همو، آئین کشورداری: شش باب بازیافته از آداب الحرب و الشجاعه، به اهتمام محمدسرور مولائی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1354ش.

فرشته، هندوشاه استرآبادی، محمدقاسم، تاریخ فرشته، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1387ش.

قَلْقَشَنْدی، أحمدبن عبداللّه، صبح الأعشى فى صناعة الإنشاء، مصحح محمد حسین شمس الدین‏، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی تا.

کریستن سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، مؤسسه انتشارات آگاه، 1384ش.

ماهرو، انشای ماهرو، تصحیح شیخ عبدالرشید، و اهتمام بشیر حسین، لاهور، انتشارات اداره تحقیقات پاکستان، 1965م.

محمود، عرفه محمود، «النظم السیاسیة و الاجتماعیة بالهند فی عهد بنی تُغْلُقْ»، حولیات کلیة الا´داب (جامعة الکویت )، ج 18، ش 128،1418ﻫ./ 1998م.

مروروذی، تاریخ فخرالدین مبارکشاه مروروذی اندر احوال هند، تصحیح ادوارد دنیسون، لندن، 1927م.

مشتاقی، شیخ رزق الله، واقعات مشتاقی، تصحیح اقتدار حسین صدیقی و وقار الحسن صدیقی، دهلی نو، رام پوررضا لائبری رام پور، اتراپراداش، 1422ﻫ/2002م.

معصومی، محسن، فرهنگ و تمدن ایرانی–اسلامی دَکَن در دوره بهمنیان، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1389ش.

میراحمدی، مریم، نظام حکومت ایران در دوران اسلامی؛ پژوهشی در تشکیلات اداری، کشوری و لشکری ایران از صدر اسلام تا عصر مغول،  تهران، مؤسسه مطالعات فرهنگی، 1368ش.

نظام الدین احمد هروی، طبقات اکبری، تصحیح بی.دَی.ئی، ایشاتک سوسائتی بنگال، کلکته، 1927م.

نظام­الملک، حسن­بن علی، سیرالملوک(سیاست نامه)، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى‏، 1389ش.

یادگار، احمد، تاریخ شاهی(تاریخ سلاطین افغانه)، تصحیح محمد هدایت حسین، کلکته، 1358ﻫ/1939م.

 

Abdul Walikhan, Gold and Silver Coins of Sultans of Dehli, The Andhra Pradesh State Museum, Hyderabad, The Government of Andhra Pradesh, 1974.

Iqtidar Alam Khan, Historical Dictionary of Medieval India, Lanham, Maryland, The Scarecrow Press, Inc, 2008.

Lane–poole, Stanley,Cataloge of Indian Coins in the British Museum the Sultans of Dehli, London, Order of the Trustees, 1884.

Mujeeb. m. The Indian Muslims, Londan, 1969.

Qureshi, I. H., The Administration of the Sultanate of Delhi, Karachi, 1958.

Thomas, Edward, On the Coins of the Patan Sultans of Hindustan, London, J.Wertheimer And Co. Finsbury Circus, 1847.

Yasin, M. A, A Social History of Islamic India, 2nd, ed, New Delhi, 1974.

 

پیوست­ها

 

 

تصویر شماره 1: سکه محمدبن سام غوری

 

تاریخ ومحل ضرب	وزن	عبارت ضرب شده
-	66 گرم	الله محمد رسول الله السلطان المعظم الدنیا و الدین ابوالمظفر محمدبن سام الله لا اله الا الله الناصر بالله السلطان الاعظم غیاث الدنیا و الدین ابوالفتح محمدبن سام

Thomas, pp.5-6.

 

 

تصویر شماره 2: سکه محمدبن سام غوری

 

 

تاریخ ومحل ضرب	وزن	عبارت ضرب شده
-	71 گرم	السلطان الاعظم غیاث الدنیا و الدین ابوالفتح محمدبن سام ولو کره مشرکون ضرب هذا الدر سنه اریه و ا...مایه  لا اله الا الله الناصر بالله

Thomas, pp.8-9.

 

 

 

 

تصویر شماره 3: سکه التمش

 

تاریخ ومحل ضرب	وزن	عبارت ضرب شده
-	164 گرم	السلطان الاعظم شمس الدنیا و الدین ابوالمظفر التمش السلطان لا اله الا الله محمد رسول الله المستنصر بالله امیرالمومنین ضرب هذا الدر--- مایه فی عهد الامام المستنصر امیر المومنین   ضرب هذه الفضه--- ستمایه

Thomas, pp.14-15.

 

 

تصویر شماره 4: سکه سلطان رضیه

 

تاریخ ومحل ضرب	وزن	عبارت ضرب شده
-	165 گرم	السلطان الاعظم جلالة الدنیا و الدین ملکة ابنت التمش السلطان مهرة امیرالمومنین فی عهد الامام المستنصر امیرالمومنین الفضه -- ستمایه

Thomas, pp.19-20.

 

 

تصویر شماره 5: سکه تُغْلُقْ شاه

 

تاریخ ومحل ضرب	وزن	عبارت ضرب شده
725 دهلی	54 گرم	السلطان الغازی غیاث الدنیا و الدین تُغْلُقْ شاه

Thomas, p.47.

 

 

تصویر شماره 6: سکه فیروزشاه

 

تاریخ ومحل ضرب	وزن	عبارت ضرب شده
767 دهلی	-	ضربت هذه السکه فی زمان الامام ابوالعباس احمد خلدت خلافته واثق بتائید یزدانی فیروزشاه سلطانی

Lane poole, p.73.