هدف‌یابی از نگارش جوامع العلوم ابن فریغون: نقد دیدگاه‌ها

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

طاهر بابایی ¹ , احمد بادکوبه هزاوه ²

1 - دانشجوى دکترى دانشگاه تهران، رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامى، تهران، ایران
2 - دانشیار دانشگاه تهران، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامى، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1394/05/22 تاریخ پذیرش : 1394/06/19 تاریخ انتشار : 1394/06/01

کلید واژه: شعیا بن فریغون, جوامع العلوم, طبقه‌بندی علوم, دایرة‌المعارف نویسى, تاریخ تشکیلات اسلامی,

چکیده مقاله :

کتاب جوامع العلوم، تألیف سده چهارم در ماوراءالنهر دربردارنده اطلاعات مفیدی در زمینه تشکیلات حکومتی و اقسام علوم است. این اثر در زمینه‌های مختلف پژوهشی مورد استفاده قرار گرفته و دیدگاه‌های مختلفی درباره هدف نگارش و موضوع آن مطرح شده است. در این پژوهش، ضمن بیان دیدگاه‌های مختلف و تطبیق آنها با مطالب و موضوعات جوامع العلوم، به نقد و ارزیابی این نظرات پرداخته شده و مشخص گردیده است که این اثر مجموعه‌ای از دانستنی‌های اخلاقی و علوم مرتبط با تشکیلات حکومتی است که برای دیوان‌سالاران رده‌بالا نگارش یافته.

چکیده انگلیسی:

Jawāmeal-ʿulūm,a work from fourth-century AH in Transoxiana, consists of valuable information about administration and various kinds of science. There are many studies on the book that depicted distinctive contemplations on the subject of book and its author purpose. This article is expressing, comparing and finally criticizing the different points of view with contents of Jawāmeal-ʿulūm.  It is concluded that the book is a collection of ethical information and also the knowledge of government structure, which has been written for high-ranking officials.                   References Abu Yaʿlā, Muḥammad b. al-Ḥusayn al-Farrā, al-aḥkām al-sulṭāniyya, Revised by Muḥammad ḥāmid al-Fiḳī, Beirut, Dar al-Kotob al-Ilmiyah, 2000 AD/1421 AH. Alam, Hooshang, “Jawāmiʿ al-ʿulūm athar-i Ibn Farighūn”, Negar Naderi(trans.), History of Science (journal-JIHS), No.8, 1388/ 2009. Al-Davoud, Seyyed Ali, “Āl-i Farīghūn”, The Great Islamic Encyclopaedia, Kazem Mousavi Bojnourdi (as supervisor), The Centre For The Great Islamic Encyclopaedia, 1368/1989. Al- Fārābī, Muḥammad b. Muḥammad, Iḥṣā al-ulūm, Revised by Alī Bū-Mulḥim, Beirut, Dar wa Maktaba al-Hilāl, 1996 AD/ 1416 AH. Ibn Abī al-Rabīʿ, Shihāb al-Dīn Aḥmad, Sulūk al-mālik fī tadbīr al-Mamālik, Revised by ʿArif Aḥmad ʿAbd al-Ghanī, Damascus, Dar Kanān, 1996 AD/1435 AH. Ibn Farighūn, Mūttaghbī, Jawāmi al-ulūm, Revised by Ḳays Kāẓim Djannābī, Cairo, Maktaba al-Thiḳāfa al-Dīnīya, 2006 AD/1426 AH. Ibid,Jawāmi al-ulūm,Fuad Sezgin (photo ed.), Frankfurt, manshūrāt maʿhad taʾrikh al-ʿulūm al-ʿarabīya wa al-islāmīya (Institut für Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften), 1985 AD/1405 AH. Ikhwān al-Ṣafāʾ, Rasāil ikhwān al-ṣafā wa-khullān al-wafā Revised by ʿArif Tāmir, Beirut, Manshūrāt-i ʿUwayyadāt, (un d.). Ibn al-Nadīm, Abu ʾl-Faradj Muḥammad b. Abī Yaʿḳūb Isḥāḳ, Kitāb al- fihrist, Revised by Reza Tajadod, Tehran, Intisharāt-i Asadī, 1350/1971. Kallek, Cengiz, s.v.“Cevamiu l-ulum”, in DİA, Vol.7, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları İşletmesi, İstanbul, 1993 AD/1413 AH. Khadiv Jam, Hossein, Darāsāt ḥawl kitāb-i jawāmi al-ulūm, Shaʾyā b. Farighūn( Ballad), Tehran,(Un d.). 1350/1971. Ibid,“kitāb-i  jawāmiʿ al-ʿulūm”,nāma-Mīnuwī. Habib Yaghmaei (as supervisor), Iraj Afshar, with cooperation of Muhammad Roshan, Tehran, Nashr-i Sanāʾī, 1350/1971. Al-Khwārazmī, Muḥammad b. Aḥmad b. Yūsuf, Mafātīḥ al-ulūm, Revised by Ibrāhīm al-Ābyārī, Beirut, Dār al-Kutub Arabī, 1989 AD/1409 AH. Mirjafari, Hossein, Asghar Montazer al-Ghaem, Muhammad Bagher Khazaeli, “Kitāb Jawāmiʿ al-ʿulūm wa ṭabaḳa bandī-i ʿilm”,Pazhūhish-nāma Tarikh, Islamic Azad University of Bojnourd, No.22, 1390/ 2011(Spring). Minorsky, Vladimir, Hawāshī wa talīḳāt bar ḥudūd al-ulam min al-mashriḳ ilā al-maghrib (translated and explained by V. Minorsky; with the preface by V. V. Barthold), Mir Hossein Shah(trans.), Kabul, Intishārāt-i Danishkadih Adabīyat Danishgah Kābul, 1342/1963. Mohaghegh, Mehdi, “Taḳsīm Bandī-i ʿulūm az Naẓar-i Dānishmandān-i Islāmī”, Politic Quarterly, No.1, 1370/1991. Roodgar, Ghanbar-Ali, “Dānishnāma Nigārī”, Dānishnāma Djahān-i Islām (The Encyclopedia of the Islamic World), Gholam-Ali Haddad-Adel (as supervisor), Vol.17, Tehran, The Center For The Great Islamic Encyclopedia, 1392/2013. Al-Ṣūlī, Abū bakr Muḥammad b. Yaḥyā, Adab al-Kitāb, Revised by Muḥammad Bahdjat al-Atharī, Cairo, Maṭbaʿa al-Salafyya, 1922 AD/1341 AH. Vesel, Živa, Les Encyclopédies Persanes: Essai de Typologie et de Classification des Sciences, Institut francais de recherché en Iran, Bibliothèque iranienne no.31, Paris, Editions Recherche sur les civilizations, 1986 AD/1406 AH. Yāḳūt Ḥamawī, Shihāb al-Dīn, Mudjam al-Udabā (irshād al- arīb ilā marifat al-adīb), Beirut, Dar al-Gharb Islāmī, 1993 AD /1414 AH.    

منابع و مأخذ:

آل داود، سیدعلی، «آل فریغون»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج 2، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1368ش.

ابن ابی الربیع، شهاب الدین احمد، سلوک المالک فی تدبیرالممالک، تحقیق عارف احمد عبدالغنی، دمشق، دارکنان، 1996م.

ابن فریغون، متغبی، جوامعالعلوم، تقدیم و تحقیق قیس کاظم جنابی، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، 2006م.

همو، جوامعالعلوم، چاپ عکسی از فؤاد سزگین، فرانکفورت، منشورات معهد تاریخ العلوم العربیة و الاسلامیة، 1985م/ 1405ھ .

ابن ندیم، ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، انتشارات اسدی، 1350ش.

ابو یعلی، محمد بن حسین الفراء، الاحکام السلطانیه، تحقیق محمد حامد الفقی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1421ھ/ 2000م.

اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفا و خلان الوفاء، اعداد و تحقیق عارف تامر، بیروت، منشورات عویدات، ۱۹۹۵م/ 1374ھ.

اعلم، هوشنگ، «جوامع العلوم اثر ابن فریغون»، ترجمه نگار نادری، مجله تاریخ علم، شماره هشتم، 1388ش.

خدیوجم، حسین، دراسات حول کتاب جوامع العلوم، تصنیف شعیا بن فریغون، طهران، 1350ش.

همو، «کتاب جوامع العلوم»،نامهمینوی، زیر نظر حبیب یغمایی، ایرج افشار، با همکارى محمد روشن، تهران، نشر سنایی، 1350ش.

خوارزمی، محمد بن احمد بن یوسف، مفاتیح العلوم، تحقیق ابراهیم الابیاری، بیروت، دارالکتاب العربی، 1409ھ/ 1989م.

رودگر، قنبرعلی، «دانشنامه نگاری»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج 17،  تهران، انتشارات بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، 1392ش.

صولی، ابوبکر محمد بن یحیی، ادب الکتاب، تحقیق محمد بهجة الاثری، قاهرة، مطبعة السلفیة، 1341ش.

فارابی، محمد بن محمد، احصاء العلوم، قدم له و شرحه و بوّبه علی بوملحم، بیروت،  دار و مکتبة الهلال، 1996م.

محقق، مهدی، «تقسیم بندى علوم از نظر دانشمندان اسلامی»، فصلنامهسیاست، ش 1، 1370ش.

میرجعفری، حسین، اصغر منتظرالقائم، محمدباقر خزائیلی، «کتاب جوامع العلوم و طبقه‌بندی علم»، پژوهش‌نامه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بجنورد، ش 22، بهار 1390ش.

مینورسکی، ولادیمیر، حواشی و تعلیقات بر حدود العالم من المشرق الی المغرب، با مقدمه بارتولد، ترجمه میرحسین شاه، کابل، انتشارات دانشکده ادبیات دانشگاه کابل، 1342ش.

یاقوت حموی، شهاب الدین، معجم الأدباء (ارشاد الاریب فى معرفة الادیب‏)، بیروت‏، دار الغرب الاسلامى‏، 1414ھ.

 

Kallek, Cengiz, s.v.“Cevamiu l-ulum”, in DİA, vol.7, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları İşletmesi, İstanbul, 1993 AD/1413 AH.

Vesel, Živa, Les Encyclopédies Persanes: Essai de Typologie et de

Classification des Sciences, Institut francais de recherché en Iran, Bibliothèque iranienne no.31, Paris, Editions Recherche sur les civilizations, 1986 AD/1406 AH.