تاریخ اجتماعی در مینیاتورهای سورنامه‌های عثمانی: سورنامه وهبی و همایون
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - عضو هیأت علمى گروه هنرهاى نمایشى، دانشگاه زابل، زابل، ایران
2 - دانشجوى دکترى گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامى، دانشگاه تهران، تهران، ایران
کلید واژه: اصناف, جشن‌های عثمانی, سورنامه همایون, سورنامه وهبی, سورنامه,
چکیده مقاله :
در سده‌هاى میانه اسلامى جشن‌هاى بسیارى به مناسبت‌هاى مختلف برگزار مى‌شد. امپراتورى عثمانىدر برگزارى جشن‌ها در میان حکومت‌هاى اسلامى جایگاه ویژه‌اى داشته و تعدد و تنوع این جشن‌ها مایه ظهور گونه‌اى نوشتارها با عنوان سورنامه شده است. سورنامه‌ها علاوه بر وصف جشن‌ها، حاوى مینیاتورهایى است که گزارش‌هاى مصورى از چگونگى برپایى جشن‌ها، حضور سلطان و نمایش‌ها عرضه مى‌کنند. افزون بر ارزش هنرى سورنامه‌ها، داده‌هاى تاریخى آنها نیز منبعى اصیل براى شناخت دقیق‌تر فرهنگ و جامعه عثمانى است. از میان سورنامه‌هاى موجود، دو سورنامه وهبى و همایون از شهرت و ارزش هنرى بیشترى برخوردارند. در این نوشتار هنرهاى نمایشى (میدانى و صحنه‌اى) و اهمیت هنرى و تاریخى اجتماعى سورنامه‌ها بررسى مى‌شود.
During the Islamic medieval period many festivals were held in various occasions. In Ottoman Empire festivals were carriedout into the largest detail and then a literary sub-genre has been emerged as Surname (Fest book). Besides the texts, various miniatures in these works contain ample information about the steps and procedures of the Ottoman court or popular celebrations. In fact the surnames could be considered as a rich source for studying the social, cultural and economic history of Ottoman Empire, along with their artistic importance. Two most famous surnames are Surname-i-Humayun and surname-i-wahbi, that the present paper will study their social historical facts as well as their information about performing arts such as scene performance and field performance. References Abbasi & Bayatlou, Reza, "Āyīn- hā- yi Namāyishī dar Djashn- hā- yi Darbār-i ʿUthmānī: Namāyish-i Awrtā-Awyūn wa Ḳara- Gūz", JHCIN, Vol. 21, Spring & Summer 1394/ 2015. Aḥsan, Muḥammad Manāẓir, Zindigī-yi Idjtimāī dar Ḥukūmat-i Abbāsiyyān, Trans. Masoud Rajab Nia, Tehran, Ilmī wa Farhangī, 1369/ 1990. Akday, M, Turkiye iktisadi ve ictimai trihe, Ankara, 1959. Ali bey, Travels of Ali bey in Morocco, Tripoli, Cyptus, Egypt, Arabia, Srria, and Turkey, Between the years 1803 and 1807, Reading, UK, 1993. And, Metin, "Karagöz", Tütkiye diyanet vakfı Islam ansiklopedisi, Istanbul, 2001. And, Metin, "The Turkish folk theatre", Asian folklore studies, vol.38, vo.2 (1979). And, Metin, 40 Days 40 Nights Ottoman Wedding Festivites Phocessious, Istanbul, 2000. And, Metin, Minyatürlerle Osmanlı-İslam mitologyası, Istanbul, 2007. And, metin, Osmanlı tasvir sanatları: 1 Minyatür, Istanbul, 2004. Arsalan, Mehmet, Tütk edebiyatında manzum Surnameler (Osmanlı saray düğünleri ve şenlikleri), Ankara, 1999. shiḳ Pāshā- Zādih, Tawārīkh-i Āl-i Uthmān, Istanbul, 1332 AH/ 1913 AD. Atil, Esin, "The story of an eighteen-century Ottoman festival", Muqarnas, vol.10, essays in honor of Oleg Grabar (1993). Awliyā čalabī, Muḥammad Ẓillī B. Darwish, Awliyā čalabī Sīyāḥat- nāma-iy sī, Istanbul, 1314/1935. Aynur, Hatice, "Osmanlı saray düğünlerinin edebiyat yansıması", sözden yazıya:edebiyat incelemeleri, Haz: Selim Sirri ve Erol Köroğluö Istanbul, 1994. Aynur, Hatice, ''Surname'', Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi, İstanbul, 1988. Ayvazoglu, Beşir, Turkish coffee culture "A cup of coffee commits one to forty years of friendship", translated by: Melis Seyhun, Ankara, 2011. Bakhshal, Aslam ibn Sahlal-Razzāz al-Wāsiṭi, Tarīkh-i Wāsiṭ, Revised by Kūrkīs ʿAwwād, Beirut, ʿAlam al- Kutub, 1406 AH/ 1986 AD. Bayatlou, Hosein, Ḥiṣār- hā, Darwāzih- hā wa Ḳuhandaz- hā: Barrisī-yi Mawridī-yi Hasht Shahr-i Islāmī wa Islāmī Shudih, Master's degree Thesis, Jamal Mousavi as Supervisor, Tehran, University of Tehran, Fall 1390/ 2011. Baykal, Ebru, Osmanlılarda Törenler, Yüksek lisans tezi, Edirne, 2008. Bayram, Mikail, Ahi evren ve Ahi teşkilatının kuruluşu, Konya, 1991. Çelik, Bülent, "Osmanlı Lonca sistemi içinde Yamaklık olgusu" Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 2004. Chardin, Jean, Safar Nāma (Journal du voyage du Chevalier Chardin en persea aux Indes Orientals), Trans. EghbalYaghmaei, Tehran, Tūs, 1370/ 1990. Cohen, Amnon, The guilds of Ottoman Jerusalem, Leiden, 2001. D. Garcias de Silva Figueroa, Safar Nāma, Trans. Gholamreza Samii, Tehran, Nashr-i Nū, 1363/ 1984. Dah Safar Nāma, Morier, James, Safarī dar Iran, Armenia wa Āsiyā-yi Ṣaghīr ,Mehrab Amiri(trans.), Tehran, Intishārāt-i Waḥīd, 1369/ 1990. Djāmī, Maḥmūd al- Ḥusaynī b. Ibrāhīm, Tārīkh-i Aḥmad Shāhī, Mohammad Sarvar Moulaei, Tehran, ʿIrfān, 1386/ 2007. al- Djaysh wa al- Silaḥ, Nukhba Min Asātidha al- Taʾrīkh, Baghdad, 1988/ 1366. Drouville, Gaspard, Safar dar Iran(Voyage en Perse en), Trans. Manouchehr Etemad Far, Tehran, Shabāwīz, 1370/ 1990. Frajiha Qazwini, Nourmohammadi Najaf Abadi & Bayatlou, "Naḳsh-i Adawāt-i Partābī dar Djang- hā-yi ḳalʾa- iy dar Sarzamīn- hā- yi Islāmī Pīsh az Ibdāʿi Tūp", JHCIN, Vol. 9, No. 18, Fall & Winter 1392/ 2013 & 2014. Ghaffari, Mojgan & Ashtari Tafreshi, Alireza, “Khayāl al-zill”, Dānīshnāma Djahān-i Islām (The Encyclopedia of the Islamic World), Gholam-Ali Haddad-Adel (as supervisor), Tehran, 1390/2011. Hindī, Iḥsān, al- Aslaḥat wa Ālāt al- Ḳittāl ind al- Arab wa al- Muslimīn, Damascus, Markaz al- Dirāsat al- ʿAskariyya, 2004/ 1382. Ibn Baṭṭūṭa, Riḥla-yi Ibn Baṭṭūṭa, Revised by Muhammad ʿAbd al- Munʿim, Beirut, 1407 AH/ 1987 AD. Inalcik, Halil, Osmanli Imparatorlugu Klasik Cag (1300- 1600), Istanbul, 2009. Ḳalḳashandī, Ṣubḥ al- Asha fī Ṣināat al- Inshā, Cairo, 1383 AH/1963 AD. Kemaloğlu, Muhammet, "Anadoluda ilk Esnaf teşkilatı", Hikmet Yurdu, Yıl: 6, C: 6, Sayı: 12, Temmuz – Aralık 2013. keyvani, Mehdi, "Aṣnāf", Dāirat al- Maārif-i Buzurg-i Islāmī,Tehran, 1385/ 2006. Khwāndamīr, Ghiyāth al- Dīn b. Humām al- Dīn, Tārīkh-i Ḥabīb al- Siyar, Tehran, Khayyām, 1380/ 2001. Kömeçoglu, Ugur, "Homo ludens ve home sapiens arasında kamusallık ve toplumsallık: Osmanlı kahvehaneleri", in Osmanlı Kahvehanelerı mekan, sosyalleçme, iktidar, Istanbul, 2010. Konur, Tahsin, "Ortaoyunu", Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Sayı: 12, 1995. KÖPRÜLÜ, F, “Anadolu'da İslâmiyet”, Dârulfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası, Temmuz 1338/1922. Korkmaz, Gülsüm ezgi, Surnamrlerde 1582 şenligi, Türk edebiyat bölömü, Bilkent üniversitesiö Ankaraö 2004ç Kudret, Cevdet, Karagöz, Ankara, 1968. Lewis, Bernard , Istanbul, Trans. Mah Malek Bahar,Tehran, 1350/ 1971. Maḳrīzī, Aḥmad b. ʿAlī, Kitāb al- Mawāiẓ wa l-Itibār fī Dhikr al-Khiṭaṭ wa l-Āthār al- Marūf bi al- Khiṭaṭ al- Maḳrīzī, Bulaq, 1270 AH/ 1853 AD. Mehrabani, Amin, "Shadd wa Madjlis-i Shadd", JHCIN, Vol. 8, No. 16, Fall & Winter 1391/ 2012 & 2013. Mousapour Besheli, Ebrahim, "Djashn", Dānīsh-nāma- yi Djahān-i Islām(The Encyclopedia of the Islamic World), Gholam-Ali Haddad-Adel (as supervisor), Tehran,1385/ 2006. Myrsiades, Linda suny, (Legend in the theatre: Alexander the great and the Karaghiozis text), Educational theatre journal, vol.27, no. 3, popular theatre (oct., 1975). Navaei, Abdolhosseini, Asnād wa Mukātibāt-i Tārīkhī az Tiymūr tā Shāh Ismāīl, Tehran, Bungāh-i Tardjuma wa Nashr-i Kitāb, 1356/ 1977. Nourmohammadi Najaf Abadi & Bayatlou, Mohammad, "Anwāʿ- i Mandjanīḳ- hā- yi Dawra- yi Islāmī Bar Asās-i Sāzūkār, Sākhtār wa Nawʿ- i Partāba- Hā- yi Djangī", Journal of Historical Studies of Islam, Vol. 6, No. 20, Spring 1393/ 2014. Idem, "Barrisī- yi Intiḳādī- yi Taḥawwulāt- i Kārburd- i Mandjanīḳ dar Djang- Hā- yi Dawra- yi Islāmī", Socio Economic History Studie, Vol. 1, No. 2, Fall & Winter 1391/ 2012 & 2013. Idem, "Tanawwuʿ wa Takāmūl Partāba- hā- yi Djangī Dar Dawra- yi Islāmī",JHCIN , Vol.8, No.16, Fall & Winter 1391/ 2012 & 2013. Ocak, Derya, XVI. Yüzyıl Osmanlı şenliklerinin siyasal boyutları ve gündelik hayata etkileri, Yüksek lisans tezi, Ankara, 2006. Oral, ünver, Günümüzden Karagöz-Hacivat söyleşmeleri, Istanbul, 2002. Pakalin, Mehmet Zakı, Osmanli Tarih Deyimleri va Terimleri Sozlugu, Istanbul, 1993. Rouhani, Kazem, "Aṣnāf dar Impirāṭūrī-yi ʿUthmānī", Kiyhān-i Andīsha, No. 16, Winter 1366/ 1988. Shiykhlī, Ṣabāḥ Ibrāhīm Saʿīd, Al-aṣnāf fī aṣr Abbāsī: Nishāt-hā Wa Taṭawūr-ha, Baghdad, Wizāra al-ʾAlām, 1396 AH/1976 AD. Ṣūlāḳ Zādih, Tārīkh-i Ṣūlāḳ Zādih, Istanbul, 1297 AH/ 1879 AD. Tatawī wa Ḳazwīnī, Ḳāḍī Aḥmad, Tārīkh-i Alifī, Gholamreza Tabatabai Majd(ed.), Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1382/ 2002. TEKBAş, SERAP IRLAYICI, Surname-I Vehbi minyatürlerindeki eğlence sahnelerinin resim eğitimi açısından incelenmesi, yüksek lisans tezi, danışman: Tahsin Samur, KONYA, 2008. Tietze, A, "Djanbaz", The encyclopaedia of Islam, New edition, Brill, 1991. Waḥīd Ḳazwīnī, Mīrzā Muḥammad Ṭāhir, Tarīkh- i Djahān Ārā- yi Abbāsī, Saeed Mir Mohammad Sadegh( ed.), Tehran, Institute for Humanities and Cultural Studies,1383/ 2005. Yazıcı, Ezgi, Theater in nineteeth century Istanbul: cases for the translation of an architectural typology, A thesis submitted to the graduate school of social ciences of middle east technical university, September 2010.
کتابشناسى
ابن‌بطوطه، رحلة ابن بطوطه، به‌کوشش محمد عبدالمنعم عریان، بیروت، 1407ﻫ /1987م.
احسن، محمد مناظر، زندگی اجتماعی در حکومت عباسیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، علمی و فرهنگی، 1369ش.
اولیاء‌چلبی، محمدظلی‌بن‌درویش، اولیاء چلبی سیاحت‌نامه‌سی، استانبول، 1314ﻫ .
بخشل، اسلم‌بن‌سهل الرزاز الواسطی، تاریخ واسط، تحقیق کورکیس عواد، بیروت، عالم‌الکتب، 1406ﻫ /1986م.
بیاتلو، حسین، حصارها، دروازه‌ها و قهندزها: بررسی موردی هشت شهر اسلامی و اسلامی‌شده، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، استاد راهنما: جمال موسوی، تهران، دانشگاه تهران، پاییز1390.
تتوی و قزوینی، قاضی احمد، تاریخ الفی، چاپ غلام‌رضا طباطبایی مجد، تهران، علمی و فرهنگی، 1382ش.
جامی، محمود الحسینی‌بن‌ابراهیم، تاریخ احمدشاهی، چاپ محمد سرور مولایی، تهران، عرفان، 1386ش.
الجیش و السلاح، نخبة من اساتذة التاریخ، بغداد، 1988م.
خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن‌همام‌الدین، تاریخ حبیب‌السیر، تهران، خیام، 1380ش.
دروویل، گاسپار، سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتمادفر، تهران، شباویز، 1370ش.
دن گارسیا دسیلوا فیگوئروا، سفرنامه، ترجمه غلام‌رضا سمیعی، تهران، نشرنو، 1363ش.
روحانی، کاظم، «اصناف در امپراطوری عثمانی»، کیهان اندیشه، شماره16، بهمن و اسفند1366.
شاردن، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس، 1370ش.
شیخلی، صباح ابراهیم سعید، الاصناف فی العصر العباسی: نشأتها و تطورها، بغداد، وزارةالاعلام، 1396ﻫ /1976م.
صولاق‌زاده، تاریخ صولاق‌زاده، استانبول، 1297ﻫ.
عاشق پاشازاده، تواریخ آل‌عثمان، استانبول، 1332ﻫ.
عباسی، رضا و حسین بیاتلو، «آیین‌های نمایشی در جشن‌های دربار عثمانی: نمایش اورتااویون و قره‌گوز»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال یازدهم، شماره بیست‌و‌یکم، بهار و تابستان 1394ش.
غفاری، مژگان و علیرضا اشتری تفرشی، «خیال‌الظل»، دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران، 1390ش.
فرجیهای قزوینی، محمد حسین و دیگران، «نقش ادوات پرتابی در جنگ‌های قلعه‌ای در سرزمین‌های اسلامی پیش از ابداع توپ»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال نهم، شماره هجدهم، پاییز و زمستان 1392ش.
قلقشندی، احمد‌بن‌علی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشاء، قاهرة، 1383ﻫ/1963م.
کیوانی، مهدی، «اصناف»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1385ش.
لویس، برنارد، استانبول، ترجمه ماه‌ملک بهار، تهران، 1350ش.
مقریزی، احمد‌بن‌علی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق، 1270ﻫ .
موریر، جیمز، سفری در ایران، ارمنستان و آسیای صغیر، در ده سفرنامه، ترجمه مهراب امیری، تهران، انتشارات وحید، 1369ش.
موسی‌پور بِشِلی، ابراهیم، «جشن»، دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، تهران، 1385ش.
مهربانی، امین، «شدّ و مجلس شدّ»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شماره شانزدهم، پاییز و زمستان 1391ش.
نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی از تیمور تا شاه اسماعیل، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش.
نورمحمدی نجف‌آبادی، محمد و حسین بیاتلو، «انواع منجنیق‌های دوره اسلامی براساس سازوکار، ساختار و نوع پرتابه‌های جنگی»، مطالعات تاریخ اسلام، سال ششم، شماره بیستم، بهار 93ش.
نورمحمدی نجف‌آبادی، محمد و حسین بیاتلو، «بررسی انتقادی تحولات کاربرد منجنیق در جنگ‌های دوره اسلامی»، پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان 1391ش.
نورمحمدی نجف‌آبادی، محمد و حسین بیاتلو، «تنوع و تکامل پرتابه‌های جنگی در دوره اسلامی»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شماره شانزدهم، پاییز و زمستان 1391ش.
وحید قزوینی، میرزا محمد طاهر، تاریخ جهان آرای عباسی، چاپ سعید میر محمد صادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.
هندی، احسان، الاسلحة و آلات القتال عند العرب و المسلمین، دمشق، مرکز الدراسة العسکریة، 2004م.
Akday, M, Turkiye iktisadi ve ictimai trihe, Ankara, 1959.
Ali bey, Travels of Ali bey in Morocco, Tripoli, Cyptus, Egypt, Arabia, Syria, and Turkey, Between the years 1803 and 1807, Reading, UK, 1993.
And, Metin, “Karagöz”, Tütkiye diyanet vakfı Islam ansiklopedisi, Istanbul, 2001.
Idem, “The Turkish folk theatre”, Asian folklore studies, vol.38, vo. 2 (1979).
Idem, 40 Days 40 Nights Ottoman Wedding Festivites Phocessious, Istanbul, 2000.
Idem, Minyatürlerle Osmanlı-İslam mitologyası, Istanbul, 2007.
Idem, Osmanlı tasvir sanatları: 1 Minyatür, Istanbul, 2004.
Arsalan, Mehmet, Tütk edebiyatında manzum Surnameler (Osmanlı saray düğünleri ve şenlikleri), Ankara, 1999.
Atil, Esin, “The story of an eighteen-century Ottoman festival”, Muqarnas, vol.10, essays in honor of Oleg Grabar (1993).
Aynur, Hatice, “Osmanlı saray düğünlerinin edebiyat yansıması”, sözden yazıya:edebiyat incelemeleri, Haz: Selim Sirri ve Erol Köroğluö Istanbul, 1994.
Aynur, Hatice, “Surname”, Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi, İstanbul, 1988.
Ayvazoglu, Beşir, Turkish coffee culture “A cup of coffee commits one to forty years of friendship”, translated by: Melis Seyhun, Ankara, 2011.
Baykal, Ebru, Osmanlılarda Törenler, Yüksek lisans tezi, Edirne, 2008.
Bayram, Mikail, Ahi evren ve Ahi teşkilatının kuruluşu, Konya, 1991.
Çelik, Bülent, “Osmanlı Lonca sistemi içinde Yamaklık olgusu” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 2004.
Cohen, Amnon, The guilds of Ottoman Jerusalem, Leiden, 2001.
Inalcik, Halil, Osmanli Imparatorlugu Klasik Cag (1300- 1600), Istanbul, 2009.
Kemaloğlu, Muhammet, “Anadoluda ilk Esnaf teşkilatı”, Hikmet Yurdu, Yıl: 6, C: 6, Sayı: 12, Temmuz – Aralık 2013.
Kömeçoglu, Ugur, “Homo ludens ve home sapiens arasında kamusallık ve toplumsallık: Osmanlı kahvehaneleri”, in Osmanlı Kahvehanelerı mekan, sosyalleçme, iktidar, Istanbul, 2010.
Konur, Tahsin, “Ortaoyunu”, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Sayı: 12, 1995.
KÖPRÜLÜ, F, “Anadolu'da İslâmiyet”, Dârulfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası, Temmuz 1338/1922.
Korkmaz, Gülsüm ezgi, Surnamrlerde 1582 şenligi, Türk edebiyat bölömü, Bilkent üniversitesiö Ankaraö 2004ç
Kudret, Cevdet, Karagöz, Ankara, 1968.
Myrsiades, Linda suny, (Legend in the theatre: Alexander the great and the Karaghiozis text), Educational theatre journal, vol.27, no. 3, popular theatre (oct., 1975).
Ocak, Derya, XVI. Yüzyıl Osmanlı şenliklerinin siyasal boyutları ve gündelik hayata etkileri, Yüksek lisans tezi, Ankara, 2006.
Oral, ünver, Günümüzden Karagöz-Hacivat söyleşmeleri, Istanbul, 2002.
Pakalin, Mehmet Zakı, Osmanli Tarih Deyimleri va Terimleri Sozlugu, Istanbul, 1993.
TEKBAş, SERAP IRLAYICI, Surname-I Vehbi minyatürlerindeki eğlence sahnelerinin resim eğitimi açısından incelenmesi, yüksek lisans tezi, danışman: Tahsin Samur, KONYA, 2008.
Tietze, A, “Djanbaz”, The encyclopaedia of Islam, New edition, Brill, 1991.
Yazıcı, Ezgi, Theater in nineteeth century Istanbul: cases for the translation of an architectural typology, A thesis submitted to the graduate school of social ciences of middle east technical university, September 2010.