بررسی مهمترین منابع وکتب احتساب در دوره های ایلخانان، تیموریان وترکمانان

محورهای موضوعی : فقه و تاریخ تمدّن

بدریه فیاضی ¹ , سید صادق سجادی ² , علی ذاکری ³

1 - دانشجوی دکتری تاریخ ملل اسلامی ، گروه الهیات و معارف اسلامی ، واحد تاکستان ، دانشگاه آزاد اسلامی ، تاکستان ، ایران
2 - دانشیار ،گروه تاریخ، مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی، پژوهشگاه ابوریحان ، تهران ، ایران
3 - دانشیار ، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی ، واحد تاکستان ، دانشگاه آزاداسلامی ، تاکستان ، ایران

تاریخ دریافت : 1399/10/17 تاریخ پذیرش : 1399/04/10 تاریخ انتشار : 1399/04/01

کلید واژه: تیموریان, کتب احتساب, ایلخانان, ترکمانان,

چکیده مقاله :

در طول سالیان متعددی که بحث حسبه در میان مسلمین مطرح شده است کتابهای زیادی چه بطور مستقل ویا غیر مستقل دراین موضوع به رشته تحریر در آمده اند. معرفی وحفظ ونگهداری آنها وظیفه هر علاقه مند به میراث ارزشمند علمی کشور است تا گذر زمان نتواند تار نسیان بر این آثار تاریخی بکشد. بحث وبررسی موضوعات مربوطه به حسبه از دیرباز مطرح بوده وبرخی تاریخچه حسبه را به قبل از اسلام برده ومعتقدند که این نهاد از سازمانهای روم قدیم اقتباس شده است.(اقبال،1971م،ص22) ولی تدوین کتابهای مستقل در این موضوع باید از روزی که جامعه از حالت سادگی وسنتی بصورت شهرنشینی تبدیل شد وروابط اجتماعی پیچیده تر شد،آغاز شده باشد .در این زمینه گفته اند: آثار مربوط به حسبه را به دو گروه می‌توان تقسیم کرد. بنابر اطلاعات ما دربارۀ این‌گونه آثار، اعم از آنچه فقط نام و نشان آنها را می‌دانیم، یا آثاری که اکنون در دست است، تا نیمۀ دوم قرن 2 ق/ 8 م کتاب و رساله‌ای مستقل دراین‌باره نوشته نشده است، یا ما از آن اطلاع نداریم. تا این تاریخ، روایات منقول از پیامبر (ص) و آثار و آراء فقهی که تا این زمان تألیف شده، یا گرد آمده بود، به‌خصوص ابواب مربوط به معاملات، یگانه منابع مباحث عملی و نظری حسبه به شمار می‌رفت؛ و همچنان ادامه یافت. علاوه بر آن، اندکی بعدتر نظریه‌پردازان حکومت در آثاری که می‌توان آنها را زیر عنوانهای عمومی آداب‌الملوک‌ها و احکام‌السلطانیه‌ها و سیاست‌نامه‌ها قرار داد، فصل یا فصولی را به حسبه و اصول و مبانی آن اختصاص دادند. اما تألیف آثار مستقل دربارۀ حسبه از وقتی شروع شد که شهرها توسعه‌یافت، مفهوم دولت و حکومت و امت و کارکردهای آن روشن‌تر شد و در چارچوبی استوارتر قرار گرفت، روابط اجتماعی روی به گسترش نهاد و شبکه‌هایی در هم تنیده از فعالیتهای مالی رشته‌های اصلی اقتصاد شهری را به دست گرفت. معرفی کتاب یا کتاب شناسی یکی از مناسب ترین روشها در تهیه منابع وگسترش وحفظ سرمایه مکتوب در پیرامون موضوعی ویژه، موقعیت خاصی در ارائه تلاشها و خدمات علمی دارند. همه افراد به اهمیت کتابشناسی و کاربرد آن در پژوهش،اذعان دارند وپژوهشی که از منابع تخصصی واصلی خود برخوردار نباشد به سرانجام مطلوب نخواهد رسید .با توجه به اهمیت کتابشناسی ها در معرفی پیشینه علمی موضوع و عدم اقدامات موازی وتکراری ، نگارنده در مقاله ی حاضر به روش توصیفی، تحلیلی، گزارشی از کتابهای تدوین شده در موضوع احتساب در دوران ایلخانان، تیموریان وترکمانان را ارائه کرده است.