دلالت های فرامتنی و نقش آن در توسعه و تعمیق فقه جزائی
محورهای موضوعی : فقه و حقوق جزا و جرم شناسی
رحمان ولی زاده
1
(استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد بابل، دانشگاه آزاد اسلامی، بابل، ایران.)
مسعود نیک پرور
2
(دانش آموخته مقطع دکتری حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دانشگاه قم، قم، ایران.)
کلید واژه: مقاصد شریعت, دلالت فرامتنی, مذاق شارع, اصول راهبردی فقه جزائی,
چکیده مقاله :
فقه جزائی به لحاظ ارتباط مستقیم با نفوس و أعراض انسان ها همواره متّکی بر نص است. از این رو، هرگونه توسیع یا تحدید دامنه حکم، مستلزم وجود دلیل معتبر شرعی در خصوص مورد است. با این حال، در کنار رویکرد تک گزاره ای به ادلّه شرعی، می توان رویکرد کل نگر به مجموعه ادلّه شرعی و دلالت های مستنبط از این نگاه کل گرایانه را مطرح کرد. این دلالت ها که می توان آنها را در قالب مفاهیم مقاصد شریعت، مذاق شارع و اصلاحات مشابه، و قواعد کلّی حاکم بر فقه دسته بندی کرد، معرّف أغراض و جهت گیری های کلّی شارع در مقام تشریع است. از جهت نظری، حجیت استنباط حکم بر مبنای چنین رویکردی، باتوجه به برخی مؤیدات قرآنی و اعتبار مفهوم استقراء و تواتر معنوی حاصل از آن قابل اثبات است. چنانکه فقیهان در سده های اخیر، با اتّخاذ رویکرد کل نگر به مجموعه ادلّه شرعی و دلالت هایی که از این رهگذر حاصل شده است، در جهت توسعه و تعمیق احکام فقهی قدم گذاشته اند. اهتمام به نفوس، تأکید بر پیشگیری از جرم، توجّه به گروه های خاص بزهکار، پرهیز از خصلت زجرآور مجازات ها و...تنها بخشی از نتایج حاصل از استناد به دلالت های فرامتنی در فقه جزائی است.
Considering its direct relation to human soul and dignity, penal jurisperudence is always dependent upon Nas(text). Thus, any violation or restriction of the scope of the sentence requires a valid religious reason about the case. However, in addition to the one-propositional approach to religious evidences, a holistic approach to a set of religious evidences and the implications of this holistic view can be proposed. This implications, which can be categorized in the form of concepts of sharia purposes, similar reforms, and general rules governing jurisperudence, represent the general bias and orientations of legislator in the position of legislation. Theoretically, the authority of the ruling based on such an approach can be proved according to some Quranic evidences and the validity of the concept of induction and spiritual continuity. As Jurists have stepped in to develop and deepening of juristic judgements by taking an holistic approach toward islamic evidences and its implications. Paying attention to the population, emphasizing on the prevention of crime, paying attention to specific criminal groups, avoiding the tormenting character of punishments, etc. are only part of the results of citing hypertext implications in penal jurisprudence.
قران کریم
1.ابن بابویه، محمد بن علی(1403ق.)، الخصال، جلد2، قم: انتشارات جامعه مدرّسین، چاپ اول.
2.ابن عاشور، محمد بن طاهر(بیتا)، التحریر و التنویر، جلد5، بیروت: مؤسّسه التاریخ العربی، چاپ اول.
3.ا.بن نجیم، زینالدین بن ابراهیم(بی تا)، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، جلد5، بی جا: دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم.
4.اردبیلی، احمدبن محمد(1403ق.)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشادالأذهان، جلد 11و13، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
5.اردبیلى، سید عبدالکریم موسوى(1427ق.)،فقه الحدود و التعزیرات، جلد1، قم: مؤسّسه النشر لجامعه المفید رحمه الله، چاپ دوم.
6.اصفهانى، حسین بن محمد راغب(1412ق.)، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان: دار العلم- الدارالشامیة، ق. چاپ اول.
7.اصفهانی، محمدتقى(مجلسی اول)(1414ق.)، لوامع صاحبقرانى، جلد1، قم: مؤسّسه اسماعیلیان، چاپ دوم.
8.امین، احمد(بیتا)، ضحی الاسلام، بیروت: دارالکتاب العربی، چاپ اول.
9.انصاری، شیخ مرتضی(بیتا)،قاعده لا ضرر و الید و الصحه و القرعه( فرائد الأصول)، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
10.پایگاه اطلاع رسانی آیت الله خامنه ای، درس خارج مقام مقام رهبری مدظله، یکشنبه مورخ 8/8/1379؛ www.leader.ir/langs/fa
11.جبعی عاملی، زین الدین(شهید ثانی)(1421ق.)، رسائل الشهید الثانی، جلد2، قم، انتشارت دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول.
12.جبعی عاملی، زینالدین(شهید ثانی)(1416ق.)، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، جلد14، قم: تحقیق و نشر: مؤسّسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول.
13.جزیری، عبدالرحمن(1419ق.)، الفقه علی المذاهب الاربعه، جلد5، بیروت: دارالثقلین، چاپ اول.
14.جوینی، عبدالملک بن عبدالله(1418ق.)، البرهان فی اصول الفقه، تحقیق عبدالعظیم محمود دیب، جلد3، مصر: الوفاء-المنصوره، چاپ اول.
15.جوینی، عبدالملک بن عبدالله(1417ق.)، التخلیص فی اصول الفقه، تحقیق عبدالله جولم نبالی و بشیر احمد عمری، جلد3، بیروت: دارالبشائر الاسلامیه، چاپ اول.
16.خامنهای، سید علی(1417ق.)، بحث حول الصابئه، قم: مؤسّسه دائره المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، چاپ اول.
17.خوانساری، سید احمد(1405ق.)، جامع المدارک فی شرح مختصرالنافع، جلد7، قم: مؤسّسه اسماعیلیان، چاپ دوم.
18.حکیم ،محمدسعید(1418ق.)، المحکم فی اصول فقه، جلد4، بی جا، مکتب آیتالله العظمی السید حکیم، چاپ اول.
19.حلّی، نجم الدین جعفر بن حسن(1418ق.)، مختصر النافع فی فقه الامامیه، جلد2، قم: مؤسّسه المطبوعات الدینیه، چاپ ششم.
20.حرّ عاملی، محمد بن حسن(1409ق.)، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسّسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول.
21.خلیفه، ابراهیم(2009م.)، تجدید فهم الوحی، بیروت: الشبکه العربیه للأبحاث، چاپ اول.
22.خوئی، سیدابوالقاسم(1422ق.)، مبانی تکلمه المنهاج، جلد42، قم: مؤسّسه احیاء آثار الامام الخویی، چاپ اول.
23.خویی، ابوالقاسم(1417ق.)، مصباح الفقاهه، تقریر: محمد علی التوحیدی، جلد1، قم: مکتبه الداوری، چاپ اول.
24.دانشور، میترا؛ حسینی، سیدبشیر؛ مؤذن، علیرضا و همکاران(1400)، تفکّر و سواد رسانهای، تهران: سازمان پژوهش و برنامهریزی درسی، چاپ ششم.
25.سُلیمی، عزالدین عبدالعزیز(1996م.)، الفوائد فی اختصارالمقاصد، بیروت: دارالفکرالمعاصر.
26.شاطبی، ابراهیم بن موسی(بیتا)، الموافقات فی اصول الاحکام، جلد1، بیروت: دارالفکر، چاپ اول.
27.صانعی، یوسف(1386)، فقه الثقلین فی شرح تحریرالوسیله: کتاب القصاص، تهران: مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سوم.
28.صدوق، محمد بن علی بن بابویه(1415ق.)، المقنع، محقّق و مصحّح: گروه پژوهشی مؤسّسه امام هادی (ع)، قم: مؤسّسه امام هادی (ع)، چاپ اول.
29.طباطبایی، سید محمدحسین(1374)، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، جلد2، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم.
30.طریحی، فخرالدین(1416ق.)، مجمع البحرین، تهران: کتاب فروشی مرتضوی، چاپ سوم.
31.علیدوست، ابوالقاسم و عشایری منفرد، محمد،«استناد فقهی به مذاق شریعت در بوته نقد»، حقوق اسلامی، سال ششم، شماره 22، پاییز 1388.
32.علیشاهی، ابوالفضل(1390)، مفهوم و حجیت مذاق شریعت در فرآیند استنباط احکام فقهی، قم: مؤسّسه بوستان کتاب، چاپ اول.
33.عمید زنجانی، عباسعلی(1387)، قواعد فقه (بخش حقوق جزا)، تهران: سمت، چاپ سوم.
34.غزّالی، محمدبن محمد(1417ق.)، المستصفی فی علم الاصول، تحصیح محمدعبدالسلام عبدالشافی، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول.
35.کلینی، ابوجعفر(1407ق.)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم.
36.گلپایگانی، محمدرضا(1412ق.)، الدرّ المنضود فی احکام الحدود، تقریر علی کریمی، جلد2، قم: دار القرآن الکریم، چاپ اول.
37.مؤمن، محمد(1422ق.)، مبانی تحریرالوسیله، جلد2، تهران: مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، چاپ اول.
38.مجلسی، محمدباقر(1403ق.)، بحارالانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، جلد85، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی، چاپ سوم.
39.محقّق داماد، سید مصطفی(1378)،«اجرای حدود در زمان ما:اجراء یا تعطیل؟»، مجله تحقیقات حقوقی، شماره25و26، ص.61-77
40.محقّق داماد، سید مصطفی(1406ق.)، قواعد فقه (جزایی)،جلد4، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ دوازدهم.
41.محمد بن حسن، ابوجعفر(طوسی)(1387ق.)، المبسوط فی فقه الامامیه، جلد2و8، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، چاپ سوم.
42.محمدی ریشهری، محمد(1385)، دانشنامه عقاید اسلامی، مترجم: مهدی مهریزی، جلد5، قم: مؤسّسه علمی و فرهنگی دارالحدیث، چاپ اول.
43.مصطفوی،سید محمد کاظم(1421ق.)،القواعد-مائه قاعده فقهیه،چاپ چهارم، قم،دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بیچا.
44.مظفّر، محمدرضا(1388)،اصول الفقه، ترجمه محسن غرویان و علی شیروانی، جلد2، قم: انتشارات دارالفکر، 1388، چاپ ششم.
45.مغنیه، محمدجواد(1421ق.)، فقه الامام الصادق، جلد6، قم، مؤسّسه انصاریان، چاپ دوم.
46.مغنیه، محمدجواد(1424ق.)، تفسیر الکاشف، جلد2، تهران: دارالکتب الإسلامیه، چاپ اول.
47.منتظری، حسینعلی(1373)،رساله استفتائات، جلد2، تهران: نشر فکر، چاپ دوم.
48.مرعشی نجفی، سید شهابالدین(1415ق.)، القصاص علی ضوء القرآن و السنه، جلد1، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول.
49.مشکینی، علی(1371)، اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، قم: نشرالهادی، چاپ پنجم.
50.نجفی، محمدحسن(صاحب جواهر)(1404ق.)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، جلد2، 4، 24و 41، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم.
51.وحید بهبهانی، محمدباقربن محمد اکمل(1415ق.)، مصابیح الظلام، چاپ اول، قم، موسسه العلامه الوحید البهبهانی، چاپ اول.
52.هاشمی، سید حسین(1384)، ارتداد و آزادی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.
53.هاشمی شاهرودی، سید محمود(1378)، بایسته های فقه جزا، تهران: نشر میزان، چاپ اول.
54.یزدی، محمد(بیتا)، رساله ای در قسامه، جلد37، قم: مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، چاپ اول.
_||_Ansari, Sheykh Murtaza (Bi ta), Rule of the prohibition of detriment, Al-yad, Al-Sahah and al-Qara'a (Farad al-Asul), Qom: Islamic Publications Office affiliated with the Society of Seminary Teachers of Qom, 1st edition.
Ayatollah Khamenei's information base, a lesson outside the supreme leader's office, Sunday, 2000/11/2000, www.leader.ir/langs/fa
Jabei Ameli, Zayn al-Dain (Shaheed Sani) (1421/1421 AH) Rasa'il al-Shaheed al-Thani, Volume 2, Qom, Publication of The Office of Islamic Propaganda in Qom Seminary, 1st edition.
Jabei Amelie, Zayn al-Dain (Second Martyr) (1416/1416 AH) Masalak al-Afham al-Tafih Shari'a al-Islam, Volume 14, Qom: Research and Publication: Encyclopaedia al-Islamiyya, 1st edition.
Jaziri, Abdul Rahman(1419/1919) Al-Faqah'ali al-Mazaheb al-Araba, Vol. 5, Beirut: Dar al-Thaqalayn, first edition.
Juini, 'Abd al-Malik b. 'Abd Allah (1418) Al-Barhan fi Usul al-Faqqa, Research by Abd al-Azim Mahmoud Dib, Vol. 3, Egypt: Al-Wafaa-al-Mansura, 1st edition.
Juini, 'Abd al-Malik b. 'Abd Allah (1417) , Purification of Fahla's Principles, Research by Abdullah Jolam Nabali and Bashir Ahmad Omari, Vol. 3, Beirut: Dar al-Blashar al-Islamiyya, 1st edition.
Khamenei, Sayyid Ali (1417) The discussion revolves around al-Saba', Qom: Institute of Encyclopedia of Islamic Jurisprudence on the religion of Ahl al-Bayt al-'Alim al-Salam, 1st edition.
Khansari, Sayyid Ahmad (1405) , Jame al-Majdarak Fi Sharhe Mokhtasar, Vol. 7, Qom: Ismailian Institute, 2nd edition.
Hakim, Mohammad Se'id(1418). Al-Muhkam fi usul of jurisprudence, Volume 4, without date, School of Ayatollah al-'Azmi al-Sayyed Al-Hakim, 1st edition.
Al-Helli, Najm al-Dain Ja'far b. Hasan (1418/1418 AH) , Brief Al-Naf'fi Fiqh al-Imamiah, Vol. 2, Qom: Al-Mutabwat al-Daynia Institute, 6th edition.
Hurr Amelie, Muhammad b. Hasan (1409/1910) Details of al-Shi'a'a's instruments in studying al-Sharia issues, Qom, Al-Bayt Al-'Alim Al-Salam Institute, 1st edition.
Caliph, Abraham (2009.) Re-understanding al-Wuhi, Beirut: Al-Shabakah al-Arabiya Lal-Abahas, first edition.
Khoi, Sayyid Abolqasem (1422 AH) Mobani Taklamah al-Manhaj, Vol. 42, Qom: Institute for the Restoration of Works of Al-Imam al-Khou'i, 1st edition.
Khoi, Abolqasem(1417) Mesbah al-Faqahah, Approximation: Muhammad Ali al-Tawheedi, Volume 1, Qom: Makhmalba al-Davari, 1st edition.
Daneshvar, Mitra, Hosseini, Seyed Bashir, Moazzen, Alireza et al. (1400), Media Thinking and Literacy, Tehran: Research and Curriculum Organization, 6th edition.
Salimi, Izz al-Din Abdul Aziz (1996). , Al-Favaed fi Absa al-Muqasadd, Beirut: Dar al-Fakr al-Moaser.
Shatabi, Ibrahim b. Musi (Bi ta), Al-Mawafaqat fi Ma'as al-Ahkam, Volume 1, Beirut: Dar al-Fakr, 1st edition.
Sane'i, Youssef (1386), Fiqh al-Thaqalayn Fi E'tiralusileh Description: Book of Al-Qasas, Tehran: Institute for the Regulation and Publication of The Works of Imam Khomeini, 3rd edition.
Saduq, Muhammad b. 'Ali b. Babuyah (1415) Al-Muqnah, Researcher and Proofreader: Research Group of Imam Hadi Institute, Qom: Imam Hadi Institute, 1st edition.
Tabatabai, Seyed Mohammad Hossein (1995), Translated by Tafasir al-Mizan, translated by Seyed Mohammad Bagher Mousavi Hamedani, Vol. 2, Qom: Islamic Publications Office of the Society of Seminary Teachers of Qom, 5th edition.
Tharihi, Fakhr al-Din(1416/1916) , Majesle Al-Bahrain, Tehran: Mortazavi Bookstore, 3rd edition.
Alidoust, Abolqasem, and Ashayeri Monfared, Muhammad, "Jurisprudential Citation of Shariah in the Crucible of Criticism", Islamic Law, 6th Year, No. 22, Autumn 2009.
Alishahi, Abolfazl (2011), The Concept and Hajj of Shari'ah in the Process of Inferring Jurisprudential Rulings, Qom: Institute of Book Park, 1st edition.
Amid Zanjani, Abbas Ali (2008), Rules of Jurisprudence (Criminal Law Section), Tehran: Position, 3rd edition.
Ghazli, Muhammad b. Muhammad (1417/1918) Al-Mustasfi Fi Alam al-Usul, Education of Muhammad Abd al-Salam Abdul Shafi, Beirut: Dar al-Katab al-Lamyeh, 1st edition.
Kleini, Abu Ja'far (1407/1918) , Al-Kafi, Tehran: Dar al-Katab al-Islamiyya, 4th edition.
Golpayegei, Mohammad Reza (1412/1913) -Al-Dar al-Manzoud Fi Rulings al-Hadud, Al-Ali Kirimi's Approximation, Vol. 2, Qom: Dar al-Qur'an al-Kurim, first edition.
Mu'aman, Muhammad (1422 AH) , Mobani Tahririllusileh, Vol. 2, Tehran: Institute for The Regulation and Publication of Works of Imam Khomeini Qods Sareh, 1st edition.
Majlesi, Muhammad Baqir (1403/1914) Bahar al-Anwar Lederer Akhbar al-A'imma al-Athar, Vol. 85, Beirut: Dar al-Ihya al-Tarth al-Arabi, 3rd edition.
The groom's researcher, Sayyid Mustafa(1999), "The Execution of Hudud in Our Time: Performance or Holiday?" Legal Research Journal, No. 25&26, p. 61-77
The Groom's Researcher, Sayyid Mustafa (1406/1917). Rules of Jurisprudence (Penal), Vol. 4, Tehran: Islamic Science Publication Center, 12th edition.
Muhammad b. Hasan, Abu Ja'far (Tusi) (2008/1908). , Al-Mubasut Fi Fiqh al-Imamiyah, Vol. 2 and 8, Tehran: Al-Maktaba al-Martzowiya Lahia al-Asar al-Jaafarieh, 3rd edition.
Mohammadi Ray shahri, Mohammad (2006), Knowledge of Islamic Beliefs, Translator: Mehdi Mehrizi, Vol. 5, Qom: Dar al-Hadith Scientific and Cultural Institute, 1st edition.
Mostafavi, Sayyid Mohammad Kazem (1421/1912) Al-Qawa'ed-Ma'eh Jurisprudential Rule, Fourth Edition, Qom, Islamic Publications Office affiliated with the Society of Seminary Teachers of Qom, Bicha.
Mozaffar, Mohammad Reza (2009), Usul al-Fagheh, Translated by Mohsen Gharavian and Ali Shirvani, Volume 2, Qom: Darolfekar Publications, 2009, 6th edition.
Mughniyeh, Mohammad Javad (1421/1912) , Fiqh al-Imam al-Sadeq, Vol. 6, Qom, Ansarian Institute, 2nd edition.
Mughniyeh, Mohammad Javad (1424/1915) , Tafsir al-Kashif, Vol. 2, Tehran: Dar al-Katab al-Islamiyah, 1st edition.
Montazeri, Hesin ali (1994), Istifata'at Treatise, Vol. 2, Tehran: Effazyar Publications, 2nd edition.
Marashi Najafi, Sayyid Shahab al-Din (1415/1915) Al-Qasas Ali Da'u'l-Qur'an and al-Sunna, Volume 1, Qom: Publications of Ayatollah Marashi Najafi Library, 1st edition.
Meshkini, Ali (1992), Terminology of Al-Usul and The Supreme Prophets, Qom: Afshar al-Hadi, 5th edition.
Najafi, Mohammad Hassan (owner of jewelry) (1404/1915) , Javaher Al-Kalam Fi Shar'a al-Islam, Vol. 2, 4, 24 and 41, Beirut: Dar Ahya al-Tarath al-Arabi, 7th edition.
Wahid Behbahani, Muhammad Baqirban Muhammad Akmal (1415/1415)) Masabih al-Zalam, First Edition, Qom, Al-Alamah Al Wahyed al-Bahani Institute, 1st edition.
Hashemi, Sayyid Hassan (2005), Apostasy and Freedom, Tehran: Institute of Islamic Culture and Thought, 1st edition.
Hashemi Shahroudi, Syed Mahmoud (1999), The Standouts of Criminal Jurisprudence, Tehran: Mizan Publication, 1st edition.
Yazdi, Muhammad (Bi'tha), a treatise on Qassameh, Vol. 37, Qom: Ahl al-Bayt al-'Alam Fiqh magazine, 1st edition.