جایگاه عرف در حقوق شهروندی

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

فاطمه عرب احمدی ¹ , احمدرضا خزائی ²

1 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز
2 - استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

تاریخ دریافت : 1398/02/10 تاریخ پذیرش : 1398/09/05 تاریخ انتشار : 1399/03/01

کلید واژه: هنجار, حقوق شهروندی, عرف, شرع, ارزش‌های اجتماعی,

چکیده مقاله :

فقها و حقوقدانان نقش و اعتباری خاص برای عرف قائل بوده و برای آن تعابیر و جایگاه ویژه ای مد نظر قرار می دهند. بی تردید عرف ها، سنت ها و رسوم به تدریج به ارزش های اجتماعی تبدیل شده و یا موجب شکل گیری آنها می گردند. با تحول در متغیرهای عرف مانند شرایط زیستی انسان ها، پیشرفت سطح زندگی، تحولات فرهنگی و اندیشه های جدید و ... میزان اثرگذاری آن بر موضوعات مختلف همچون حقوق شهروندی افزایش می یابد. این مقاله سعی نموده است نقش مکمل عرف به عنوان یکی از منابع تأثیرگذار بر قواعد حقوقی جامعه و ارتباط آن با حقوق شهروندی را مورد بررسی قرار دهد. عرف از یک سو می تواند نقشی ایجابی در شکل گیری حقوق شهروندی ایفا نموده و در مواردی که قوانین نمی توانند تمام حوایج مردم را پیش بینی نمایند به یاری آمده و به تکمیل، رفع اجمال و تفسیر آن می پردازد و گاه قانون گذار با اندک تغییر و تصرف بر عرف لباس قانونی می پوشاند. از سویی دیگر نیز می تواند مانعی برای تحقق آن یا نقش سلبی داشته باشد؛ در اینگونه موارد قانون با ورود خود عرف را نسخ کرده و آن را مطرود می نماید. به عبارت دیگر تازمانی که لزوم توجه به حقوق شهروندی به هنجار مسلط مردم تبدیل نشود، ساز و کارهای حقوقی راه دشواری را برای رهیافت از آن پیش رو خواهند داشت.

چکیده انگلیسی:

Jurists and legal experts allocate a special role and value to custom and use particular interpretatons to explain its place. Undoubtedly, customs, traditions and norms have gradually turned into social values or paved the ground for their formation. Transformation of the variables related to conventions and customs like life conditions of human beings, development and progress, cultural changes, the emergence of new ideas and the like leads to an increase of its impact on various issues like citizenship rights. The current study seeks to investigate the complementary role of conventions and customs as one of the influential sources of legal codes of society and its relationship with citizenship rights. Conventions and customs, on the one hand, can play a positive role in the formation of citizenship rights and in those cases that law cannot predict all the needs of human beings serve as a vehicle to complement and cover up the deficiencies through providing new interpretations. Sometimes the legislator changes the conventions into a law by a number of modifications. On the other hand, it can also be an obstacle or play a negative role; in such cases, the law steps in and nullifies the convention and rejects it. In other words, as long as the necessity of paying attention to citizenship rights does not turn into a dominant norm, legal mechanisms will face a difficult path ahead.

منابع و مأخذ:

1. آفنداک،خلیل،(1385). حقوق شهروندی و قضایی،مجموعه مقالات حقوق شهروندی: دانشگاه آزاد اسلامی واحد ماکو.

2. ابن منظور ،جمال الدین(1408 ق).لسان العرب، دارالحیاء التراث العربی،بیروت.

3.اردبیلی،محمدعلی،(1379).حقوق جزای عمومی: نشر میزان،تهران.

4.اصفهانی،راغب،(1393ق ) .معجم المفردات الفاظ القران: مکتبه‌الم‍رت‍ض‍وی، تهران.

5.افشار،حسن،(1355).کلیات حقوق تطبیقی: دانشگاه تهران،تهران.

6.پروین،خیرالله،(1393).مبانی حقوق عمومی:سمت،تهران.

7 جاوید، محمد جواد، شاهمرادی ،عصمت ،(1396).حقوق شهروندی و نظام قضایی،: خرسندی تهران.

8.جعفری لنگرودی،محمد، (1393).ترمینولوژی حقوق:گنج دانش،تهران.

9.چلبی،مسعود،(1389). تحلیل نظری منشا و ارتباط هنجارهای اجتماعی و نابرابری ها:مجله تحلیل اجتماعی،(59)4 ،3-26.

10.حاجی تبار فیروزجانی، حسن(1398). نقش نهادهای مذهبی در پیشگیری از جرم، چالش ها و راهکارهای مقابله با آن: فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی،(56)15،47-68.

11.حرّ عاملى، محمد بن حسن بن علی،(1409ق). وسائل الشیعه: مؤسسه آل البیت علیهم السلام،  قم.

12.حسینی، سید محمد، (1360).جایگاه عرف در شریعت و نقش آن در قانون گذاری و دادرسی: فصلنامه علمی-پژوهشی فقه و مبانی حقوق اسلامی،(7)3، 141-178.

13.خسروشاهی،قدرت الله،(1391).نظریه و نظام های حقوقی: جنگل،تهران.

14. خلاف، عبدالوهاب، (1997 م)، التشریع الاسلامی فیما لانص فیه، ناشر دارالقلم، کویت، چاپ ششم.

15.درزی، مهرانه،جعفری هرندی، محمد، موسوی ، محمد صادق(1398). تاثیر عرف بر احکام حجاب و پوشش زنان مسلمان: فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، (55)15، 75-96.

16.درویش ترابی،محمود، کلانتری درون کلا، کیومرث( 1397) .عنصر زمان و مکان و نقش آن در تحول اجتهاد بر احکام جزایی اسلام: فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی،(54)15، 49-66 .

17.دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، (1364).درآمدی بر حقوق اسلامی:دفتر انتشارات اسلامی، قم.

18.رایگان،محمودی،(1390).نگاهی به عرف در فقه و حقوق اسلامی:مجله معرفت، (165)12 ،53-72.

19.ربانی،رسول و شاهنوشی،مجتبی،(1385). مبانی جامعه شناسی:اوای نور، تهران،چاپ دوم.

20.رزاق پور،یوسف،(1390).نگاهی به حقوق شهروندی:ماهنامه کانون ،(123)9، 87-101.

21.رضایی پور، آرزو،(1385) .حقوق شهروندی:آریان، تهران.

22.رفیع پور،فرامرز،(1382).آناتومی جامعه:شهرک سهامی انتشار، تهران،چاپ سوم.

23.سیاح ،احمد،(1386).فرهنگ سیاح،: انتشارات اسلام، تهران چاپ دوازدهم.

24.شریفی طراز کوهی،حسین،(1392).زمینه ها، ابعاد و آثار حقوق شهروندی: میزان، تهران.

25.صمدانیان،محسن(1388) .عوامل تبدیل ارزش ها به هنجارهای اجتماعی از دیدگاه نهج البلاغه: نشریه پژوهش های نهج البلاغه(25)4، 100-121.

26.طباطبایی،محمدحسین،(1360). المیزان فی تفسیر القرآن،جلد 8: جامعه مدرسی حوزه علمیه قم،قم.

27.طبرسی،امین الاسلام،(بی تا). مجمع البیان فی التفسیر القرآن: معارف اسلامیه، تهران.

28.عسکری،پوریا، ساعد،امیر،(1391).نسل  سوم حقوق بشر: مجد،تهران.

29.علوی،سیدمحمدتقی،(1381).تاملی برجایگاه عرف و عادت در فقه و حقوق موضوعه ایران:نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی، (182)45، 135-168.

30.عظیم زاده اردبیلی، فائزه، محمدی آرانی، اکرم (1391). نقش عرف در تفسیر حقوق غیرمالی زوجین: فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی،(29)8، 79-96.

31. عینی، محسن، البرزی ورکی، مسعود، ملکی ، امین( 1392) .تکریم حیات و تحولات تقنینی ایران: فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، (33)9، 95-112.

32. فخرالمحققین حلی، محمد بن حسن بن یوسف، (1387 ق)، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، محققین سید حسین موسوی – علی پناه اشتهاردی – عبدالرحیم بروجردی، ناشر مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ دوم.

33.فیض،علیرضا،(1382).ویژگیهای اجتهاد و فقه پویا: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،تهران.

34. فیض،علیرضا (1373).مبادی فقه و اصول: دانشگاه تهران،تهران.

35.قرایی مقدم،امان الله(1377). مبانی جامعه شناسی: ابجد،تهران، چاپ دوم.

36.کاتوزیان،ناصر(1370).مقدمه علم حقوق: شرکت سهامی انتشار ، تهران،چاپ چهاردهم.

37. کاتوزیان،ناصر ،(1377).کلیات حقوق:شرکت سهامی انتشار،تهران.

38.کاستلز،مانوئل،(1382).عصر اطلاعات،ترجمه احمد علیقلیان ،تهران: طرح نو.

39.گلباغی،جبار،(1370).درآمدی بر عرف: مرکز انتشارات تبلیغات اسلامی  حوزه علمیه،قم.

40.محسنی،فرید،(1386).گفتمان سیاسی جنایی قانونگذار در قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی،مقالات برگزیده همایش حقوق شهروندی:مرکز مطبوعات و انتشارات،تهران.

41. محقق حلی، نجم الدین جعفر بن حسن، (1412 ق) نکت النهایه، ناشر انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، چاپ اول.

42.محقق داماد‌ یزدى، سید مصطفى،(1406ق). قواعد فقه، جلد1:‌ مرکز نشر علوم اسلامى،تهران،چاپ دوازدهم.

43.موسوی،یعقوب،(1380).تحول­حقوق­شهروندی به سویی انتظام شهری:فصلنامه دانش انتظامی، (45)3،4-71.

44.معین،محمد،(1382). فرهنگ جیبی معین: زرین،تهران.

45.مغنیه،شیخ محمد جواد،(1408ق)علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید: دارالعلم ملایین،بیروت، چاپ سوم.

46. نجفی، محمد حسن، (1421 ق) جواهر الکلام فی ثوبه الجدید، ناشر مؤسسه دایره المعارف فقه اسلامی علی مذهب اهل البیت، قم، چاپ اول.

47. نراقی، احمد بن محمدمهدی، (1417 ق)، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، ناشر انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، چاپ اول.

48. نعمتی،نبی الله،(1391)بررسی و نقش عرف در فقه امامیه و نظام حقوقی ایران:سایت حقوقی و امور مجلس بازیابی شده  از .www.hwm.ir

49. نوری،محمد،(1379).روش شناسی علمی میرزای نائینی در عرصه سیاست،مجموعه مقالات: کانون پژوهش، اصفهان.

Afandak, K. (2006). Citizenship and Juristic Rights. Proceedings of Citizenship Rights: Makoo Islamic Azad university .

Afshar, H. (1976). Outlines of Comparative Law. Tehran: Tehran University Press.

Alavi, M. (2002).Reflections on Convention and Habit in Jurisprudence and Positive Law in Iran. Journal of Faculty of Literature and Humanities, 45(182), 135-168.

Ardabili, M.  (2000). Public Criminal Law. Tehran: Mizan Press.

Askari, P. & Saed, A. (2012). Third Generation of Human Rights. Tehran: Majd.

Azimzadeh Ardabili, F. & Mohammadi Arani, A. (2012). Role of Convention in Interpretation of Non-Financial Rights of Couples. Journal of Islamic Law and Jurisprudence Researches, 8(29), 79-96.

Chalabi, M. (2010). Theoretical Analysis of Source and Relationship of Social Norms and Inequalities. Journal of Social Analysis, 4(59), 3-26.

Cooperation Office of Hawzah and University (1985). An Introduction to Islamic Law. Qom: ISLAMIC Press.

Darwish Torabi, M. & Kalantari, K. (2018). Element of Time and Space and Their Role in Transformation of Ijtihad in the Domain of Criminal Law in Islam. Journal of Islamic Law and Jurisprudence Researches, 15(54), 49-66.

Darzi, M., Jafari Harandi, M., & Mousavi, M. (2019). The Effect of Custom on Hijab Rules. Journal of Islamic Law and Jurisprudence Researches, 15(55), 75-96.

Eini, M. & Alborzi Varaki, M. & Maleki A. (2013). Glorification of Life and Legal Changes in Iran. Journal of Jurisprudence and Islamic Law, 9(33), 95-112.

Esfahani, R. (1393 AH). Mojam al-Mufradat al-Alfaz al-Quran. Tehran: Maktab Al-Mortazavi.

Feyz A. (2003). Features of Dynamic Jurisprudential Argument and Jurisprudence. Tehran: Institute of Human Sciences and Cultural Studies.

Feyz, A. (1994). Foundations of Jurisprudence and Principles. Tehran: Tehran University Press.

Golbaghi, J. (1991). An Introduction to Custom. Qom: Qom Seminary Publications.

Hajitabar Firuzjani, H. (2019). Role of Religious Institutions in Prevention of Crimes and Challenges and their Solutions. Journal of Islamic Law and Jurisprudence Researches, 18(56), 47-68.

Horr Ameli, M. (1409 AH). Wasael al-Shia. Qom: Al Al-Bayt Press.

Hosseini, M. (1981). The Place of Convention in Sharia and Its Role in Legislation and Legal Procedure, Journal of Jurisprudence and Foundations of Islamic Law, 3(7), 141-178.

Ibn Manzoor, J. (1408 AH). Lisan al-Arab. Beirut: Dar Al-Ehya Al-Turath Al-Arabi.

Jafari Langeroodi, M. (1393). Legal Terminology. Tehran: Ganjeh Danesh.

Javid, M. J. (2017). Citizenship Rights and Juristic System. Tehran: Khorsandi.

Kastelz. M. (2003). Age of Information(A. Aliqolyan, Trans.). Tehran: Tarhe No.

Katoozian N. (1991). Introduction to Law (14^th ed.). Tehran: Sahami Enteshar Press.

Katoozian N. (1998). Outlines of Law. Tehran: Sahami Enteshar Press.

Khosrowshahi Q. (2012). Legal Theory and Systems. Tehran: Jangal Press.

Moein, M. (2003). Moein Dictionary. Tehran: Zarrin.

Moghnyyah, S. (1408AH). Elm Osoul al-Fiqh fi Thoubah al-Jadid. Beirut:Dar Al-Elm Malaeen.

Mohaqeq Damad Yazdi, M. (1408AH). Principles of Jurisprudence( 12^th ed., Vol. 1). Tehran: Islamic Sciences Center.

Mohseni, F. (2007). Criminal-Political Discourse of Legislator in the Law of Respect to Legitimate Freedoms and Preservation of Citizenship Rights. Proceedings of Citizenship Rights, Tehran:Matbooat Press.

Mousavi, Y. (2001). Evolution of Citizenship Rights towards Urban Order. Journal of Police Sciences, 15(4), 30-45.

Nemati, N. (2012). A Study of the role of custom in Shia jurisprudence and Iranian legal system. Retrieved from www.hwm.ir.

Noori, M. (2000). Scientific Methodology of Mirza Naeini in the Domain of Politics: Collected Papers. Isfahan: Pazhuhesh Press.

Parvin, K. (2014). Foundations of Public Law. Tehran: SAMT.

Qaraei Moqaddam, A. (1998). Principles of Sociology(2^nd ed.). Tehran: Abjad Press.

Rabbani, R. & Shahnooshi, M. (2006). Foundations of Sociology (2^nd ed.). Tehran: Avaye Noor Press.

Rafiepour, F. (2003). Anatomy of Society (3^rd ed.). Tehran: Enteshar LTD.

Raygan, M. (2011). Review of Custom in Jurisprudence and Islamic Law. Journal of Marefat, 12(165), 53-72.

Razaqipour, Y. (2011). Review of Citizenship Rights. Kanoon Monthly, 9(123), 87-101.

Rezaeipour, A. (2006). Citizenship Rights. Tehran: Aryan Press.

Samadanian, M. (2009). Factors of Transformation of Values to Social Norms according to Nahjulbalaghah. Quarterly Journal of Nahjolbalaqah, 4(25), 100-121.

Sayyah, A. (2007). Sayyah Dictionary (12^th ed.). Tehran: Islam Press.

Sharifi Taraz Koohi, H. (2013). Context, Dimensions and Effects of Citizenship Rights. Tehran: Mizan Press.

Tabarsi, A. (n.d.). Majma al-Bayan fi Tafsir al-Quran. Tehran: Maaref Al Islamyah.

Tabatabaei, M. (1981). Al-Mizan fi Tafsir al-Quran (8^th ed., Vol. 8). Qom: Qom Seminary Scholars Community.