تجدد حقوقی در اندیشه سیاسی میرزا یوسف خان مستشارالدوله

محورهای موضوعی : تاریخِ اندیشه سیاسی در ایران

رامین البرزی ¹ , مسعود غفاری ²

1 - گروه علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس
2 - دانشیار بازنشسته گروه علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس

تاریخ دریافت : 1402/12/28 تاریخ پذیرش : 1402/02/14 تاریخ انتشار : 1403/03/30

کلید واژه: تجدد , مشروطه , گرایی , مستشار , الدوله,

چکیده مقاله :

ایران عصر ناصری، دوره زایش تجدد ایرانی نیز بود. در فرایند متجددکردن جامعه ایران دو گروه بیشترین نقش را داشتند، روشنفکران خارج از دایره قدرت و دیوان‌سالاران درون حاکمیت . میرزا یوسف خان مستشار الدوله (1239-1313ق) یکی از مهمترین متجددان آن عصر بود که رساله یک‌کلمه وی یکی جدی‌ترین متون نوشته شده در عصرپیشامشروطه درباره اهمیت توجه به بنیادهای حقوقی تجددخواهی در ایران می‌باشد.چارچوب نظری مقاله برپایه دو پارادایم اصلی از حقوق مدرن(تفسیر حاکمیت قانون برپایه حقوق طبیعی و تفسیر دولت قانونمند برپایه حقوق دولت محور) بناشده و روش تحقیق نیز روش تحلیلی- تاریخی می باشد. از تحلیل و تفسیر محتوای رساله‌ی میرزا مستشار در این مقاله چنین نتیجه‌گیری شدکه دغدغه بنیادین فکری میرزا یوسف خان مستشارالدوله و هدف اصلی وی از نگارش رساله اش در وهله اول تاسیس نهاد حقوقی مدرن (ایجاد حاکمیت قانون) بر پایه حقوق طبیعی ملهم از اعلامیه حقوق بشر در ایران بود اما در کنار آن تلاش داشته با نگاهی به نظام حقوقی سنتی ایران (فقه) ظرفیت های آن را در چارچوب فهم معرفتی مدرن از حقوق، برای ساختن نظام حقوقی مدرن بکارگیرد.

چکیده انگلیسی:

Nineteen century in Iran was the birth period of "The Iranian modernity". In the process of modernizing of Iranian society, two groups played the main role, the intellectuals outside the circle of power and the bureaucrats inside the government. Mirza Yousef Khan Mostashar Al-Dowleh (1823-1895AD) was one of the most important modernists of that era, whose treatise "One word" is one of the best texts written in the pre-constitutional era about the importance of paying attention to the constitutionalism of modernism in Iran. The theoretical framework of the article is based on two main paradigms of constitutionalism (the interpretation of the rule of law based on natural rights and the interpretation of the rule of law based on state-oriented rights) and the research method is the "analytical-historical" method. From the analysis and interpretation of the content of Mirza Mostashar's treatise in this article, it was concluded that the fundamental intellectual concern of Mirza Yousef Khan Mostashar Al-Dowleh and his main goal of writing his treatise is the establishment of a modern legal institution (establishing the rule of law) based on natural rights inspired by the declaration of human rights. He was in Iran, but at the same time, he tried to use the capabilities of the traditional legal system of Iran (jurisprudence) in the framework of the modern epistemological understanding of law to build a modern legal system.

منابع و مأخذ:


آجدانی، لطف‌الله (1387)، روشنفکران ایران در عصر مشروطیت، تهران، اختران.

آجودانی، ماشاءالله‌ (1383)، مشروطه ایرانی، تهران، ‌اختران.

آخوندزاده، میرزا فتحعلی‌ (1357)، الفبای جدید و مکتوبات، گردآورنده حمید محمد‌زاده، تبریز، نشر احیا.

آدمیت، فریدون (1349)، اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوند‌زاده، تهران، نشر خوارزمی.

آدمیت، فریدون (1351)، اندیشه ترقی و حکومت قانون، تهران، خوارزمی.

ازغندی، علیرضا و حامد عامری‌گلستانی (1389)، مبانی اندیشه قانون‌گرایی میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله، فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین‌المللی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا، شماره چهارم.

امانت، عباس (1384)، قبله عالم، ترجمه حسن کامشاد، تهران، نشر کارنامه.

الگار، حامد (1355)، دین و دولت در ایران: نقش علما در دوره قاجار، ترجمه ابولقاسم سری، تهران، توس.

پاشازاد، غلامعلی (1392)، در جست‌وجوی قانون: زندگی و اندیشه میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله، تهران، نشر علم.

توکلی‌طرقی، محمد‌ (1369)، اثر آگاهی از انقلاب فرانسه در شکل‌گیری انگاره‌ مشروطیت در ایران، ایران‌نامه، سال هشتم شماره 3.

جلالی، محمد و مهدی مهدوی‌زاهد (1395)، تأثیر تحولات نهادهای اجتماعی بر امکان دولت قانونمند در ایران، فصلنامه دولت‌پژوهی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال دوم، شماره 5.

جهانگیری، محسن (1376)، احوال و آثار فرانسیس بیکن، تهران، علمی و فرهنگی.

حائری‌یزدی، عبدالهادي‌ (1364)، تشییع، مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، امیرکبیر.

حسنی، عطاالله و غلامعلی پاشازاده (1388)، رویکرد مستشارالدوله به نظام مشروطه غرب، تاریخ ایران، پاییز‌، شماره 4 (پیاپی 5/62).

حمیدی، سمیه، بیگم ناصری بیگم و حسین فرزانه‌پور (1398)، بن‌مایه‌های حکومت‌مندی مدرن دینی در دوره پیشامشروطه؛ با تأکید بر رساله یک کلمه مستشارالدوله، نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، دوره نهم، شماره 1.

دلاور، علی (1380)، روش تحقیق در روان‌شناسی و علوم تربیتی، ارسباران.

رحمانیان، داریوش‌ (1382)، تاریخ علت‌‌شناسی انحطاط و عقب‌ماندگی ایرانیان، مؤسسه تحقیقاتی علوم اسلامی-‌انسانی دانشگاه تبریز.

طباطبایی، ‌جواد‌ (1385)، تأملی درباره ایران، جلد دوم: نظریه حکومت قانون در ایران بخش نخست: مکتب تبریز و مبانی تجدد‌خواهی، تبریز، نشر ستوده.

طباطبایی، ‌جواد‌‌ (1386)، تأملی درباره ایران: نظریه حکومت قانون در ایران، بخش نخست: مکتب تبریز و مبانی تجدد‌خواهی، تبریز، نشر ستوده.

طباطبایی، ‌جواد‌‌ (1394)، تأملی درباره ‌ایران، جلد دوم: نظریه حکومت قانون در ایران بخش دوم: مبانی نظری مشروطه‌خواهی، تهران، انتشارات مینوی خرد.

عامری‌گلستانی، حامد (1394)، تجدد و قانونگرایی: اندیشه میرزا یوسف‌خان مستشار‌الدوله، تهران، نگاه معاصر.

عامری‌گلستانی، حامد و شروین مقیمی‌زنجانی (1401)، جستاری درباره تجربه ترقی‌خواهی میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله، سیاست‌پژوهی اسلامی- ایرانی، سال اول، بهار‌، شماره یک.

عباسی، بیژن و رضا یعقوبی (1399)، مفهوم قانون در اندیشه‌های مستشارالدوله، مطالعات حقوق عمومی، دوره 50، بهار‌، شماره یک.

سید‌امامی، سیدکاووس (1386)، پژوهش در علوم سیاسی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.‌‌

شوالیه، ژان-کلود (1378)، دولت قانونمند، ترجمه حمیدرضا ملک‌محمدی، تهران، نشر دادگستر.

گودرزی، غلامرضا (1383)، دین و روشنفکران عصر مشروطه، تهران، اختران.

محمدی‌پور، زینب و محمد جواهری‌تهرانی (1401)، تحلیل خوانش‌های معاصر از نسبت قانون و شریعت در رساله یک کلمه میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله، مطالعات حقوق عمومی، دوره 52، شماره دو.

مرکز مالمیری، احمد (1385)، حاکمیت قانون (مفاهیم، مبانی و برداشت‌ها)، تهران، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.

مستشار‌الدوله، میرزا یوسف‌خان‌ (1391)، رساله یک کلمه، به کوشش آرش جودکی، نشر دوال.

میر‌موسوی، علی (1386)، اسلام، سنت، دولت مدرن: نوسازی دولت و تحول در اندیشه سیاسی معاصر شیعه، تهران، نشر نی.

ناظم‌الاسلام کرماني‌ (1357)، تاريخ بيدار ايرانيان، تهران، بنياد فرهنگ ايران.

وینسنت، اندرو (1392)، نظریه‌های دولت، ترجمه حسین بشیریه، تهران، نشر نی.

همایون‌کاتوزیان، محمد‌علی (1380)، دولت و جامعه در ایران: انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمه حسن افشار، مرکز.