تطوّر ماهیّت معشوق در شعر فارسی (از سبک خراسانی تا سبک هندی)

محورهای موضوعی : فصلنامه بهارستان سخن

هاجر عسکریان چایجان ¹ ( دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران )
محمدرضا شادمنامن ² ( استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران. )
جهاندوست سبزعلیپور ³ ( دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران. )
سیّدسعید احدزاده ⁴ ( استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاداسلامی، خلخال، ایران )
حسین آریان ⁵ ( استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران. )

تاریخ دریافت : 1399/09/18 تاریخ پذیرش : 1400/03/25 تاریخ انتشار : 1401/06/01

کلید واژه: عشق, معشوق, تطوّر معشوق, سبک‏های شعر فارسی,

چکیده مقاله :

عشق، ودیعه ای الهی است که در نهاد انسان قرار گرفته و یکی از مهمّ ترین مضامین ادبیّات هر سرزمینی است. عاشق و معشوق دو رکن اصلی در عشق هستند. جلوه های عاشق، معشوق و مفهوم عشق در ادوار مختلف به اقتضای شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تغییر کرده است. معشوق به دو نوع مجازی (معشوق زمینی) و حقیقی (معشوق الهی و روحانی) تقسیم می‌شود. در این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی، تطوّر ها و تحوّلات جلوه های معشوق بررسی شده است تا روند تغییرات مفهوم و ماهیّت معشوق و خصلت ها و ویژگی های آن در ادوار شعر فارسی (از سبک خراسانی تا سبک هندی) مشخّص شود. از میان پنج دورة شعر فارسی، 22 شاعر برجسته از پنج دورة‎ شعر فارسی انتخاب شده و در اشعار آن ها، ویژگی ها و تجلّی‎های مختلف معشوق بررسی شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در دورة خراسانی، معشوق جلوه ای زمینی دارد و در طی دورة آذربایجانی به معشوق حقیقی نزدیک تر شده و در سبک عراقی به دلیل ورود عرفان به شعر، ماهیّتی کاملاً حقیقی می یابد. در دورة سبک هندی و وقوع، معشوق ماهیّت تلفیقی مجازی - حقیقی یافته است.

چکیده انگلیسی:

Love is a divine endowment which has been set in man's entity and is one of the most important themes in the literature of every territory. Lover and beloved are the two columns in love affair. The manifestations of lover and the beloved and the meaning of love in different periods of time have been changed by political, cultural and social conditions. Beloved is divided into two types of abstract (mundane) and concrete (divine and spiritual). In this research we have studied the evolutions and developments of beloved by descriptive – analytic method to identify the process of transformation meaning of beloved in the long periods of Persian poetry ( from Khorasani to Indian styles). From five periods of Persian poetry, we have selected 22 distinguished poets to study the different specifications and manifestations of the beloved in it. Our findings show that the beloved in the Khorasani style is mundane and in Azarbaijani period  it becomes concrete and in the Araghi style, because of inclusion of mysticism in poetry, become thoroughly real one. In the Indian style it has completely changed to a combination of abstract and concrete.

منابع و مأخذ:

الف) کتاب‌ها

• اص‍ف‍ه‍ان‍ی‌، ج‍م‍ال‌ال‍دّی‍ن‌ مح‍م‍ّدب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍رّزّاق،‌ (1379)، دیوان اشعار، ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ ح‍س‍ن‌ وح‍ید دس‍ت‍گ‍ردی‌، ت‍ه‍ران‌: ن‍گ‍اه‌.


• افلاطون (آریستوکلِس)، (1362)، پنج رساله افلاطون، ترجمة محمود صناعی، تهران: علمی و فرهنگی.


• امیرمعزّی نیشابوری، محمّد‏بن‏عبدالملک، (1318)، کلیّات دیوان امیرمعزّی نیشابوری، تصحیح عباس اقبال، تهران: کتابفروشی اسلامیّه.


• باباطاهر عریان (همدانی)، (1364)، رباعیّات باباطاهر عریان، تهران: طلوع آزادی.


• بقلی شیرازی، روزبهان، (1383)، عبهر العاشقین، تصحیح هنری کربین و محمّد معین، تهران: منوچهری.


• بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق، (1376)، کلیّات اشعار‌، به‌ تصحیح خال محمّد خسته و خلیل‌ اللّه خـلیلی، به‌ اهتمام‌‌ حسین‌ آهی، تهران: فروغی.


• جامی، نورالدین عبدالرّحمن، (1366)، مثنوی هفت اورنگ تـصحیح مرتضی مدرّس گیلانی، تهران: سعدی.


• جان‌علی، زلیخا، (1399)، عشق عرفانی در ادبیّات منظوم و منثور ایران، تهران: راز نهان.


• حافظ، شمس‏الدّین محمّد، (1392)، دیوان غزلیّات، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی‏علیشاه.


• حزین لاهیجی، محمّدعلی بن ابی‏طالب، (1378)، دیوان اشعار، تصحیح ذبیح الله صاحبکار، تهران: سایه.


• خاقانی شروانی، بدیل بن علی، (1374)، شاعر صبح (پژوهشی در شعر خاقانی شروانی)، انتخاب و توضیح از سید ضیاءالدین سجّادی، تهران: سخن.


• رحیمی، مصطفی، (1371)، حافظ اندیشه، تهران: نور.


• رزاقی، عبدالله، (1388)، دل و عشق در ادب پارسی، تهران: عراف کامل.


• رودکی سمرقندی، ابو عبدالله جعفر بن محمّد، (1376)، دیوان رودکی سمرقندی، براساس نسخة سعید نفیسی و ی. براگینسکی، تهران: نگاه.


• ساوجی، سلمان، (1371)، دیوان اشعار، تهران: ماه.


• ‎ سجّادی، سیّد جعفر، (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.


• سعدی، مصلح بن عبدالله، (1385)، غزلیّات سعدی، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، قم: دفتر نشر مصطفی.


• سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم، (1385)، دیوان سنایی، به اهتمام مدرّس رضوی، تهران: سنایی.


• سهروردی، شهاب‏الدّین ابوحفص عمر، (1395)، مونس العشاق: فی حقیقه العشق، تصحیح صادق نیک‏پور، تهران: ارباب قلم.


• صائب‎ تبریزی‏، محمّدعلی، (1392)، دیوان صائب تبریزی، به کوشش فرشید اقبال، تهران: اقبال.


• صدرالمتألهین شیرازی، صدرالدّین محمّد، (1368)، الحکم المتعالیه فی الاسفار الاربعه، جلد 3، قم: مکتبه المصطفوی.


• عبادی، قطب‎الدّین ابوالمظفر منصور بن اردشیر، (1368)، صوفی‏نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: سخن.


• عرفی شیرازی، جمال‏الدّین محمّد، (1378)، کلیّات عرفی شیرازی، 2 جلد، براساس نسخه‏های ابوالقاسم سراجا اصفهانی و محمّدصادق ناظم تبریزی، به کوشش محمّد ولی الحق انصاری، تهران: دانشگاه تهران.


• عطّار نیشابوری‏، فـرید‏الدّین، (1393)، منطق‏الطّیر، تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.


• فتوحی رودمعجنی، محمود، (1395)، صد سال عشق مجازی، تهران: سخن.


• فرّخی سیستانی، ابوالحسن‎علی ‎بن ‎جولوغ، (1311)، دیوان اشعار، تصحیح علی عبدالرّسولی، تهران: مطبعه مجلس.


• فرغانی، سیف الدّین ابوالمَحامد محمّد، (1375)، برگ خزان دیده (گزیده اشعار سیف فرغانی)، تهران: سخن.


• فردوسی، ابوالقاسم، (1381)، شاهنامه (متن کامل)، براساس نسخة چاپ مسکو، تهران: قطره.


• فروم، اریک، (1393)، هنر عشق ورزیدن، ترجمة ابوذر کرمی، تهران: نسل نواندیش.


• کرمانی، خواجو، (1369)، دیوان اشعار، به تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: پاژنگ.


• کلیم کاشانی، ابوطالب، (1336)، دیوان اشعار کلیم کاشانی، تصحیح پرتو بیضائی، تهران: کتابفروشی خیّام.


• مؤتمن، زین‎العابدین،(1371)، تحوّل شعر فارسی، تهران: ظهور.


• مولوی بلخی، جلال‏الدّین محمّد، (1393)، کلیّات شمس تبریزی، براساس نسخه بدیع‌الزّمان فروزانفر، تهران: نیک فرجام.


• نظامی گنجوی، الیاس‎بن یوسف، (1362)، دیوان قصاید و غزلیّات نظامی، به اهتمام سعید نفیسی، تهران: فروغی.


• نظامی گنجوی، الیاس‎بن یوسف، (1394)، کلیّات نظامی (خمسه)، به کوشش کاظم عابدینی مطلق، قم: نگاه آشنا.


• وحشی بافقی، کمال‌الدّین، (1389)، دیوان اشعار وحشی بافقی، به کوشش فرشید اقبال، تهران: اقبال.


• هلالی جغتایی، بدرالدّین، (1337)، دیوان هلالی، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: سنایی.


• همدانی(متخلّص به عراقی)، شیخ فرید الدین ابراهیم، (1375)، دیوان اشعار، تهران: سنایی.

 

ب) مقاله‌ها

• احمدی‏پور اناری، زهره، (1395)، «جلوه‌های خاصّ معشوق در غزل‌های صائب»، ‎شعر پژوهی،‎ ‎شمارة 29،‎ 1ـ‎


• پاکدامن، یوسف، (1392)، «کنکاش‏های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران»، همایش انجمن‏های علمی دانشگاه علامه طباطبایی، انجمن جامعه‏شناسی، دورۀ 2، 32 _40.


• حسن‏لی، کاووس، (1387)، «آسیب‏شناسی کارنامة سعدی پژوهی»، سعدی شناسی، شیراز: مرکز سعدی‏شناسی و بنیاد فارسی شناسی، دفتر یازدهم.


• ستوده‏پور، الهه، (1398)، «نگرشی بر اوصاف عقل و عشق از دیدگاه نجم رازی و حافظ شیرازی»، فصل‏نامۀ اورمزد، شماره 48، 41 _ 50.


• مستقیمی، مهدیه سادات، (1384)، «دوسویگی عشق و ازدواج»، فصل‎نامة شورای فرهنگی اجتماعی زنان، شمارة 27، 228-256.

ج) پایان‏نامه ‏ها

• براهویی ایران‏دوست، افسانه، (1394)، «بررسی سنّت ادبی عشق در شعر پیش‎آهنگان شعر فارسی»، پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان.